ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ 2 – ΤΟ ΔΑΣΟΣ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ

Διδακτικός στόχος:

• Να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές/τριες τις αλληλεπιδράσεις μέσα στο δάσος.  

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Η ενότητα προτείνεται να αρχίζει με μια ή περισσότερες εισαγωγικές δραστηριότητες που αναπαριστούν σχέσεις και αλληλεπιδράσεις:

Δραστηριότητα:

Τα παιδιά κάθονται σε κύκλο μέσα στην τάξη κρατώντας ένα κουβάρι και παίζουν το παιχνίδι «Το κουβάρι του δάσους». Διαλέγουν ρόλους από οποιονδήποτε παράγοντα-στοιχείο του δάσους θέλουν. Ο πρώτος κρατώντας την άκρη του κουβαριού το δίνει στον επόμενο λέγοντας φωναχτά ποιος είναι και πώς σχετίζεται μαζί του. Π.χ. Είμαι σκίουρος και φωλιάζω στο μεγάλο δέντρο. Στα φύλλα μου (μιλάει το δέντρο) κρύβονται πολλά σπουργίτια. Εγώ, ο σπουργίτης βρίσκω μικρά σκουληκάκια στο χώμα για να φάω κ.ο.κ. Το κουβάρι μπορεί πολλές φορές να περάσει από τα χέρια του ίδιου παιδιού (π.χ. αυτού που έχει το ρόλο του μεγάλου δέντρου). Όταν σταματήσει το παιχνίδι, καθώς τα παιδιά κάθονται σε κύκλο και κρατούν τεντωμένο το σχοινί τους, αισθητοποιείται ένα πλέγμα που αναπαριστά τις σχέσεις μέσα στο δάσος. Στην πορεία της ενότητας θα γίνει προσπάθεια για πολλαπλές αναπαραστάσεις των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων στο δάσος.

Εναλλακτικά ο/η εκπαιδευτικός θα μπορούσε να προτείνει από την αρχή της ενότητας την αναπαράσταση των σχέσεων μέσω του λογισμικού κατασκευής εννοιολογικών χαρτών CmapTools_v 3.10.exe. Καλό θα ήταν να προηγηθούν συζητήσεις με τους μαθητές σχετικά με τις έννοιες που αναπτύσσονται στη συγκεκριμένη ενότητα έτσι ώστε να αναδειχτούν και να καταγραφούν οι  προϋπάρχουσες ιδέες και γνώσεις τους. Στο τέλος ενασχόλησης με την ενότητα μπορείτε να συμπληρώσετε τους αρχικούς καταιγισμούς και να αξιολογήσετε την μαθησιακή διαδικασία συγκρίνοντας τον αρχικό και τον τελικό εννοιολογικό χάρτη που κατασκεύασαν οι ομάδες των μαθητών.

Κεφάλαιο 1: «Τροφικές αλυσίδες»:

Οι μαθητές αρχικά εντοπίζουν την ποικιλία των ειδών που παρατηρείται στο οικοσύστημα του δάσους. Μέσα από μια φανταστική διήγηση του δέντρου γίνεται προσπάθεια να προβληματιστούν για τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των ειδών αυτών. Γίνεται διαχωρισμός των οργανισμών σε αυτότροφους-παραγωγούς και ετερότροφους-καταναλωτές. Εξηγείται η διαδικασία παραγωγής της τροφής από τα φυτά (φωτοσύνθεση) και κατηγοριοποιούνται τα ζώα ανάλογα με το είδος της τροφής τους σε φυτοφάγα και σαρκοφάγα. Παρουσιάζονται παραδείγματα ζώων ελάφι, αλεπού, κουκουβάγια, αετός κ.α.

 Φύλλο εργασίας 1: Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.
Με το φύλλο εργασίας 1 τα παιδιά παρακινούνται για μια εξερεύνηση σε κοντινό δάσος (ή άλσος), όπου παρατηρούν ζώα και φυτά, εντοπίζουν ακούσματα, μυρωδιές, ίχνη ζώων και σημάδια ανθρώπινης παρουσίας ή επέμβασης.
Η συμπλήρωση του πίνακα οδηγεί σε συζήτηση (αλλά και διαμορφωτική αξιολόγηση) σχετικά με τους παράγοντες σε ένα δάσος (βιοτικούς και αβιοτικούς). Ως αβιοτικούς παράγοντες μπορούν να συμπληρώσουν το έδαφος, το νερό, το κλίμα (ηλιακή ακτινοβολία, φως, θερμοκρασία, υγρασία, άνεμος κ.ά.), ανόργανα στοιχεία και ενώσεις (οξυγόνο, άζωτο, διοξείδιο του άνθρακα κ.ά.), οργανικές ενώσεις (πρωτεΐνες, υδατάνθρακες κ.ά.). Ως βιοτικούς παράγοντες μπορούν να συμπληρώσουν τα ζώα, τα φυτά, τους αποικοδομητές. Οι αβιοτικοί και οι βιοτικοί παράγοντες βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση, με αδιάκοπη μεταφορά ενέργειας μεταξύ των δύο συνόλων, αλλά και στο εσωτερικό τους. Ακολουθεί δραστηριότητα δημιουργικής ανασύστασης δεδομένων, μέσω της οποίας οι μαθητές προβληματίζονται για τη συμπεριφορά του ανθρώπου στο δάσος. 

 Φύλλο εργασίας 2: Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.
Στο φύλλο εργασίας 2 συζητούν για την αλληλεπίδραση μεταξύ των οργανισμών του οικοσυστήματος. Συμπληρώνουν γράφοντας ή ζωγραφίζοντας τις τροφικές αλυσίδες με τον κρίκο-ζώο που λείπει. Τοποθετούν αριθμούς για να δείξουν την τροφική σχέση τρώω-τρώγομαι.  Προτείνεται να ερευνήσουν στο διαδίκτυο και να εντοπίσουν κι άλλες τροφικές αλυσίδες ή να  σκεφτούν, να συζητήσουν με την ομάδα τους και να ζωγραφίσουν τις δικές τους. Ενδεικτικές απαντήσεις στις τροφικές αλυσίδες:
βελανίδια ------ (σκίουρος) ------ νυφίτσα
Φύλλα ------ (κάμπιες) ------ ποντικός ------ (φίδια)
Στις εικόνες τα παιδιά θα γράψουν αριθμούς έτσι που ο μικρότερος αριθμός να δείχνει τον  παραγωγό τροφής α΄ ή β΄ τάξης και ο μεγαλύτερος τον καταναλωτή. Έτσι είναι: 2,3,1   και 2,1,3.

 Φύλλο εργασίας 3: Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.
Στο φύλλο εργασίας 3 αναζητούν τα κρυμμένα ζώα στο κρυπτόλεξο και τα ταξινομούν σε φυτοφάγα και σαρκοφάγα. Καλούνται, με το ίδιο δείγμα ζώων, να σκεφτούν και να δημιουργήσουν κι άλλες ομάδες (δραστηριότητα επέκτασης).

 Φύλλο εργασίας 4: Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.

Στο φύλλο εργασίας 4 δημιουργούν τροφικές πυραμίδες και μέσα από ένα παιχνίδι ρόλων (δραστηριότητα δημιουργικής ανασύστασης δεδομένων) συνδέεται η απειλή εξαφάνισης που αντιμετωπίζουν κάποια είδη με την έλλειψη της τροφής τους.

 Φύλλο εργασίας 5: Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.

Για να γίνει κατανοητό ότι κάθε οργανισμός τρώει περισσότερα από ένα είδη και επίσης τρώγεται από περισσότερα από ένα είδη, τα παιδιά στο φύλλο εργασίας 5 καλούνται αφού γράψουν τα ονόματα των οργανισμών να δείξουν με βέλη ποιος τρώει ποιον (τροφικά πλέγματα). Επιπλέον, μπορούν να δημιουργήσουν μια ιστορία για κάθε οργανισμό (δραστηριότητα δημιουργικής ανασύστασης δεδομένων). Tα βέλη μπορούν να σχεδιαστούν με το να επιλέξουμε τη γραμμή βέλους πάνω στη γραμμή σχεδίασης του Word (εντολή σχεδίασης του Office).

Κεφάλαιο 2: «Αποικοδόμηση»(μόνο για μαθητές Δ΄-ΣΤ΄):

Οι μαθητές οδηγούνται σε γόνιμη συζήτηση σχετικά με τη σημασία των αποικοδομητών για τη διατήρηση της ζωής.

 Φύλλο εργασίας 8(μόνο για μαθητές Δ΄-ΣΤ΄): Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.

Με το φύλλο εργασίας 8 καλούνται να παρατηρήσουν το οικείο περιβάλλον–την αυλή του σχολείου τους-και να εντοπίσουν όσους μπορούν από αυτούς τους οργανισμούς.  Επίσης, να σκεφτούν τι άλλο θα ήθελαν να μάθουν και να ερωτήσεις προς ένα ειδικό επιστήμονα / γεωλόγο.

Κεφάλαιο 3: «Προσαρμογή»:

Οι μαθητές παρακινούνται να συζητήσουν για τις ανάγκες των ζωντανών οργανισμών και να προβληματιστούν για τους τρόπους ικανοποίησης των αναγκών αυτών. Παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα φυτών και ζώων και ο τρόπος που συνδέονται με την επιβίωσή τους, όπως δέντρα που ρίχνουν τα φύλλα τους, λουλούδια με έντονα χρώματα ή μυρωδιά, φυτά που αναρριχώνται,  αποδημία  για τα πουλιά, χειμερία ή θερινή νάρκη για ορισμένα ζώα,  εξέλιξη ορισμένων ικανοτήτων κ.α.).

 Φύλλο εργασίας 6: Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.

Στο φύλλο εργασίας 6 οι μαθητές εντοπίζουν ομοιότητες και διαφορές στις ανάγκες των ζώων και των φυτών. Συζητούν για φράσεις που χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους στην καθημερινή ζωή και συνδέονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ζώων.
Προβληματίζονται παρατηρώντας χαρακτηριστικά ζώων που απαντώνται σε άλλα περιβάλλοντα (πολική αρκούδα, πολική αλεπού κ.λπ.) 
Αναζητούν πληροφορίες για ζώα που ζούσαν παλαιότερα στην Ελλάδα και τους λόγους εξαφάνισής τους.
Παίζουν παιχνίδια μιμούμενα συγκεκριμένες κινήσεις ζώων.

 Φύλλο εργασίας 7: Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.

Στο φύλλο εργασίας 7 παρουσιάζονται στοιχεία για το λύκο. Μέσα από την πληροφόρηση και παιγνιώδεις δραστηριότητες, γίνεται προσπάθεια ευαισθητοποίησης για το συγκεκριμένο ζώο που απειλείται με εξαφάνιση.  Καλούνται οι μαθητές να συγκεντρώσουν επιπλέον στοιχεία και να προτείνουν δράσεις για την προστασία του.
Παροτρύνονται να διαβάσουν το παραμύθι «Τα 3 μικρά λυκάκια» του Ε. Τριβιζά. Ως επέκταση καλούνται να δημιουργήσουν τη δική τους ιστορία για ένα ζώο του δάσους που κινδυνεύει.

 Φύλλο εργασίας 8 (για μαθητές Α΄-Γ΄) ή 9 (για μαθητές Δ΄-ΣΤ΄): Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.

Στο φύλλο εργασίας 8 ή 9 μέσα από την ενασχόληση με μύθους - τραγούδια για τα φυτά και τα ζώα  (διαθεματική δραστηριότητα) επιχειρείται η συνειδητοποίηση της στενής σχέσης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον.

 Φύλλο εργασίας 10 (μόνο για μαθητές Δ΄-ΣΤ΄): Παιδαγωγική αξία – Οδηγίες χρήσης.

Στο φύλλο εργασίας 10 με το παιχνίδι ρόλων προκαλείται ευαισθητοποίηση σχετικά με τη λειτουργία των Εθνικών Πάρκων και την καλλιέργεια στάσεων για την  τουριστική ανάπτυξη που σέβεται το φυσικό περιβάλλον.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: η λέξη προσαρμογή βρίσκεται στην ταμπέλα της υποενότητας αλλά δεν αναφέρεται στο εσωτερικό, όπως και δεν αναφέρεται και η θεωρία της φυσικής επιλογής για την εξέλιξη των ειδών, που δέχεται η σύγχρονη Βιολογία. Λόγω της βαθμίδας των μαθητών επιλέχτηκε ένα πρώτο περιγραφικό επίπεδο προσέγγισης όπου εντοπίζονται ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ζώων και λειτουργίες που βοηθούν στην επιβίωσή τους.

Ο ήλιος ως πηγή ενέργειας στο δάσος εισάγεται με παιγνιώδη τόπο και προκαλείται συζήτηση για τις συνέπειες της έλλειψής του. Η νοητική διεργασία του παιδιού καθοδηγείται προς τις ευεργετικές συνέπειες του ήλιου τόσο στους βιοτικούς όσο και στους αβιοτικούς παράγοντες του δάσους. Αντίστοιχα γίνεται η αντιπαράθεση με ένα δάσος που δεν το βλέπει ο ήλιος και τις ανάλογες συνέπειες. Η ενασχόληση των μικρών παιδιών με το ζήτημα της ροής ενέργειας σε περιβάλλον ΤΠΕ προτείνεται μόνο με μια αναπαράσταση του ενός ή του άλλου δάσους με μια ζωγραφιά με τη χρήση του προγράμματος ζωγραφικής (ΜSPAINT).  

Κεφάλαιο 4: «Ροή ενέργειας. Τάξεις Δ΄- Στ΄».

Για τα μεγαλύτερα παιδιά το γεγονός ότι ο ήλιος είναι πηγή ενέργειας θεωρείται δεδομένο. Το επόμενο στάδιο είναι η δημιουργία πολλαπλών αναπαραστάσεων για τη ροή ενέργειας. Δίνονται οι βασικοί ρόλοι (φυτά, φυτοφάγα, σαρκοφάγα, αποικοδομητές) και οι μαθητές καλούνται στην αρχή να κάνουν προεργασία παίζοντας με το κουβάρι του δάσους για να αισθητοποιήσουν τη σωστή σειρά για τη ροή ενέργειας στο δάσος. Ο εκπαιδευτικός δεν διορθώνει τα πιθανά λάθη στις αναπαραστάσεις των μαθητών του αλλά τους καθοδηγεί στη χρήση του Δημιουργού μοντέλων προς την αυτοδιόρθωση- αυτορύθμιση προσφέροντάς τους πολλαπλές αναπαραστάσεις για τη ροή ενέργειας στο δάσος. Μέσα από τη συζήτηση – καθοδήγηση στις ομάδες και μια γενικευμένη συζήτηση στην ολομέλεια της τάξης διορθώνεται είτε το μοντέλο με το κουβάρι (χειραπτικό) είτε το μοντέλο με το λογισμικό Δημιουργός Μοντέλων ΙΙ. Προσδοκούμε αυτή η πολλαπλή μοντελοποίηση να βοηθήσει τους μαθητές να δημιουργήσουν αναπαραστάσεις για τη ροή ενέργειας στο δάσος, ένα φαινόμενο για το οποίο η εποπτεία δεν οδηγεί σε σαφείς ερμηνείες. Ως αξιολογική δραστηριότητα προτείνεται στο Power Point η κατασκευή ενός εννοιολογικού χάρτη. Οι μαθητές μπορούν να σύρουν με το ποντίκι τις λέξεις και τις εικόνες στο σχήμα και να κάνουν αυτοαξιολόγηση. Θα χρειαστεί να κάνετε δεξί κλικ με το ποντίκι στην επιλογή Επεξεργασία διαφανειών για να βγείτε από την προβολή παρουσίασης.