2ο Μέρος: Νέες Τεχνολογίες, Διδασκαλία και Μάθηση

Οι ΤΠΕ στην υπηρεσία της μάθησης

Στην εποχή μας, έχουν διαμορφωθεί μια σειρά από αντιλήψεις και αρχές για τη μάθηση και τη διδασκαλία και την ανάλογη χρήση και αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών της πληροφορίας και της επικοινωνίας (ΤΠΕ). Οι αντιλήψεις αυτές μετασχηματίζουν το τοπίο στην εκπαίδευση, γιατί επηρεάζουν σταδιακά και τις εκπαιδευτικές πρακτικές. Υποστηρίζεται ότι οι νέες τεχνολογίες με κατάλληλη χρήση και αξιοποίηση μπορούν να γίνουν ισχυρά παιδαγωγικά εργαλεία – και όχι να λειτουργούν απλά ως πηγές πληροφοριών - για κοινωνικές αλληλεπιδράσεις που θα μπορούν να λειτουργήσουν υποστηρικτικά στη μαθησιακή διαδικασία.

Οι υποθέσεις που σήμερα είναι αποδεκτές για τη μάθηση παρέχουν κατευθυντήριες γραμμές για την αξιοποίηση των ΤΠΕ στην εκπαίδευση. Οι νέες τεχνολογίες παρέχουν ευκαιρίες για τη δημιουργία περιβαλλόντων μάθησης που επεκτείνουν τις δυνατότητες των «παλιών» -αλλά εξίσου χρήσιμων- τεχνολογιών (όπως είναι τα σλάϊντς, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση) που και στις μέρες μας προσφέρουν σημαντικές δυνατότητες.

Οι ερευνητές αναφέρουν ότι ο υπολογιστής παρέχει στους μαθητές δυνατότητες:

Π.χ. Οπτικοποίηση από το λογισμικό: η περιφορά της γης γύρω από τον ήλιο

Εντούτοις, θα πρέπει να είμαστε ενήμεροι ότι η χρήση των ΤΠΕ στην μαθησιακή διαδικασία δεν εγγυάται πάντοτε αποτελεσματική μάθηση. «Λανθασμένες» χρήσεις της τεχνολογίας μπορεί να μην αποδώσουν τα αναμενόμενα ή και να δημιουργήσουν εμπόδια αντί να διευκολύνουν τη διδακτική και μαθησιακή διαδικασία. Παραδείγματος χάρη, όλοι γνωρίζουν πόσο πολύ χρόνο μπορούν να σπαταλήσουν οι μαθητές περιπλανώμενοι άσκοπα στο διαδίκτυο. Ο Papert υποστηρίζει ότι δεν είναι αρκετό να ενσωματωθεί απλά η τεχνολογία στις τρέχουσες πρακτικές, αλλά να χρησιμοποιηθεί για να μετασχηματίσει την πράξη. Ο ίδιος υποστηρίζει πως η τεχνολογία πρέπει να είναι το εργαλείο υποστήριξης και όχι το σημείο εστίασης της μαθησιακής διαδικασίας.

Ενσωμάτωση των ΤΠΕ στην εκπαίδευση και θεωρίες μάθησης

Το πώς θα χρησιμοποιηθεί ο υπολογιστής στη μαθησιακή διαδικασία εξαρτάται από τη θεωρία μάθησης που τη στηρίζει. Οι αντιλήψεις για τη διδασκαλία και τη μάθηση, επηρεάζουν θεμελιακά όλους τους παράγοντες που παίρνουν μέρος στη διαδικασία που καταλήγει στην ενσωμάτωση και αξιοποίηση των ΤΠΕ στην τάξη. Από το σχεδιασμό των απαιτούμενων τεχνικών προδιαγραφών των υπολογιστών μέχρι την απόφαση για τον τρόπο διείσδυσης της χρήσης τους στο Αναλυτικό Πρόγραμμα.

Παρόλα αυτά έχουν αναπτυχθεί ποικίλες εφαρμογές, που βασίζονται σε όλες τις διδακτικές προσεγγίσεις και που μπορούν με κατάλληλους διδακτικούς χειρισμούς να αξιοποιηθούν στη μαθησιακή διαδικασία. Ωστόσο, καμιά θεωρία δεν είναι πανάκεια. Πιστεύουμε όμως ότι οι πιο σύγχρονες προσεγγίσεις (κοινωνικοεποικοδομητικές και κοινωνικοπολιτισμικές) είναι οι πιο ολοκληρωμένες, αφού αναδύθηκαν επεκτείνοντας ή βελτιώνοντας απόψεις θεωριών που είχαν εμφανιστεί στο προσκήνιο προγενέστερα.

Κοινωνικοεποικοδομητικές προσεγγίσεις και ΤΠΕ

Η εκπαιδευτική διαδικασία στις μέρες μας αντιμετωπίζει δυο προκλήσεις. Η πρώτη προέρχεται από την ανάδυση και την προσπάθεια για αξιοποίηση σύγχρονων αντιλήψεων για το τι είναι μάθηση. Η δεύτερη πηγάζει από τις δυνατότητες για δημιουργία αποτελεσματικών μαθησιακών περιβαλλόντων που προσφέρουν οι ΤΠΕ.

Οι απόψεις που διατυπώνονται από τους υποστηρικτές των κοινωνικοεποικοδομητικών προσεγγίσεων αποτελούν την πρώτη πρόκληση. Τις τελευταίες δεκαετίες σημειώθηκαν σημαντικές αλλαγές στο πεδίο της Διδακτικής. Τα σύγχρονα πορίσματα της Διδακτικής αμφισβήτησαν το μοντέλο του μανθάνοντος, ως ατόμου που αγωνίζεται να κατακτήσει ένα σώμα προκαθορισμένων εννοιών, γεγονότων και φαινομένων. Έτσι, στις μέρες μας έχει παρατηρηθεί μια μετακίνηση από θέσεις που υιοθετούσαν πως η μάθηση είναι μια καθαρά ατομική διαδικασία προς θέσεις που υποστηρίζουν πως η μάθηση εμπεριέχει κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες (π.χ. Vygotsky 1993, Wertsch, 1995, Bruner, 1996). Το μαθησιακό περιβάλλον, στο πλαίσιο των κοινωνικοεποικοδομητικών προσεγγίσεων, περιγράφεται ως περιβάλλον στο οποίο δάσκαλος και μαθητές ερευνούν από κοινού και οικοδομούν ή οικειοποιούνται νοήματα. Επίσης, αναγνωρίζεται ο ρόλος και η σημασία των απόψεων των μαθητών για τη μάθηση εννοιών και η ατομική και συγχρόνως κοινωνική - αλληλεπιδραστική διάσταση της οικοδόμησης της νέας επιστημονικής γνώσης (Κόκκοτας, 2004).

Η δεύτερη πρόκληση είναι η χρήση του υπολογιστή. Λόγω των πολλαπλών του χρήσεων και της ευκολίας απόκτησής του, η αξιοποίησή του στην εκπαίδευση μπορεί να βοηθήσει σε μια νέα αντίληψη για τη διδασκαλία και τη μάθηση που δίνει έμφαση όχι στη μετάδοση γνώσεων αλλά στην καθοδήγηση μιας κοινωνικά βασισμένης εξερεύνησης, σε πλούσια - νοημάτων - μαθησιακά περιβάλλοντα.

Είναι σημαντικό τα περιβάλλοντα που υποστηρίζονται από τον υπολογιστή να μην περιλαμβάνουν μόνο πληροφορίες (που είναι βέβαια απαραίτητες) αλλά να δημιουργούν καταστάσεις και να παρέχουν εργαλεία που παρωθούν τους μαθητές να κάνουν τη μέγιστη δυνατή χρήση των δικών τους γνωστικών ικανοτήτων. Άρα η αποτελεσματική αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών μπορεί να διευκολυνθεί από μαθησιακά περιβάλλοντα τα οποία:

Τα παραπάνω λάβαμε υπόψη μας στη διαμόρφωση της πρότασή μας για την ανάπτυξη του λογισμικού της «ΜτΠ Α΄-Δ΄ Δημοτικού». Γι’ αυτό, εκτός από την ενότητα των πληροφοριών, υπάρχει ενότητα δραστηριοτήτων και κάτι πολύ σημαντικό κατά την άποψή μας, ενότητα με σχέδια εργασίας τα οποία εξακτινώνονται σε φύλλα εργασίας, που προσκαλούν μαθητές και διδάσκοντα να ερευνήσουν συνεργατικά στο υλικό του λογισμικού (αλλά και στον τόπο τους: τάξη, σχολείο, γειτονιά) τα προς μελέτη ζητήματα/θέματα/προβλήματα.

Συνεργασία, μάθηση και ΤΠΕ

Για το σχεδιασμό και την υλοποίηση του λογισμικού «ΜτΠ Α΄-Δ΄ Δημοτικού» ελήφθησαν υπόψη κοινωνικοεποικοδομητικές (Driver, 1995 ) και κοινωνικοπολιτισμικές θεωρήσεις (Lemke, 2001) για τη μάθηση αλλά και σύγχρονες αντιλήψεις για τη χρήση των ΤΠΕ στη διδακτική και μαθησιακή διαδικασία, που τεκμηριώνουν τη σημασία της συνεργατικής διερεύνησης και της από κοινού οικοδόμησης της γνώσης (Crook 1994). Σύμφωνα με τον Vygotsky (1993) η γνώση και η μάθηση είναι κοινωνικά προσδιορισμένες. Η υπολογιστικά υποστηριζόμενη συνεργατική μάθηση (computer-supported collaborative learning) φαίνεται να είναι η πιο πολλά υποσχόμενη προσέγγιση για τη βελτίωση της διδασκαλίας και της μάθησης με τη χρήση των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (Lipponen, 2002).

Η χρήση των υπολογιστών στην εκπαίδευση θέτει νέες προκλήσεις για τη συνεργασία μέσα στην τάξη. Τα τελευταία χρόνια δίνεται ολοένα και μεγαλύτερη έμφαση στις διαδικασίες αλληλεπίδρασης κατά τη διάρκεια της μαθησιακής διαδικασίας και πώς αυτές μετουσιώνονται σε γνώση. Ο υπολογιστής προσφέρει την ευκαιρία για την εμπλοκή της τάξης ή ομάδας μαθητών σε συζητήσεις σχετικά με τις δραστηριότητές τους κατά τη χρήση ενός λογισμικού, τις δυσκολίες και τους τρόπους αντιμετώπισής τους, καθώς και με το περιεχόμενο της εργασίας τους. Πολλοί ερευνητές αναφέρουν ότι κατά τη χρήση λογισμικού στην εκπαιδευτική διαδικασία, ένα σημαντικό μέρος της μάθησης λαμβάνει χώρα σε συζητήσεις της ομάδας μακριά από τον υπολογιστή (Ράπτης, 2002).

Η επιδίωξη για αποτελεσματική συνεργασία με στόχο τη μάθηση δεν περιλαμβάνει μόνο την αλληλεπίδραση δασκάλου-μαθητών ή μαθητών-μαθητών αλλά και αυτή μεταξύ μαθητών-υπολογιστή. Η πρόκληση για την εκπαίδευση είναι να σχεδιάζει τεχνολογίες για τη μάθηση που να προέρχονται και από τη γνώση μας για την ανθρώπινη νόηση. Ένα τέτοιο θεωρητικό εργαλείο είναι η ζώνη επικείμενης ανάπτυξης του Vygotsky που βρίσκει σημαντικές εφαρμογές στην υποστήριξη της μάθησης με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Όπως συμβαίνει συχνά μέσα στην τάξη με τη βοήθεια και την υποστήριξη που προσφέρει ο δάσκαλος ή ένας ικανότερος συνομήλικος, έτσι κι ηλεκτρονικός υπολογιστής, εφοδιασμένος με τα κατάλληλα εκπαιδευτικά προγράμματα, υπό την κατάλληλη καθοδήγηση του διδάσκοντα, μπορεί να προσφέρει σκαλωσιές οικοδόμησης της γνώσης, να δώσει τη δυνατότητα στους μαθητές να ασχολούνται με δραστηριότητες προχωρημένου επιπέδου, να ασκούνται σε ανώτερες δεξιότητες της σκέψης και να επιλύουν δυσκολότερα προβλήματα από αυτά που θα μπορούσαν να επιλύσουν χωρίς βοήθεια.

Ο νέος ρόλος του δασκάλου στην εποχή των ΤΠΕ

Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι πολύ φιλόδοξο να ισχυρίζεται κάποιος πως η απλή εισαγωγή των ΤΠΕ θα μεταρρυθμίσει την εκπαίδευση και τονίζεται ο κρίσιμος ρόλος του διδάσκοντος που θα δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες, θα επιλέξει και θα χρησιμοποιήσει τα κατάλληλα εργαλεία, θα σχεδιάσει και θα δομήσει τη μαθησιακή διαδικασία.

Η επιδιωκόμενη εισαγωγή των ΤΠΕ στις αίθουσες διδασκαλίας προσφέρει νέες προοπτικές για το ρόλο των εκπαιδευτικών στην προαγωγή της μάθησης. Η τεχνολογία δίνει τη δυνατότητα στους εκπαιδευτικούς να χρησιμοποιήσουν νέες καινοτομικές προσεγγίσεις αλλά και μεγάλα περιθώρια αυτοεπιμόρφωσης (Cognition and Technology Group at Vanderbilt, 1996). Οι κοινότητες εκπαιδευτικών που βασίζονται στο διαδίκτυο (internet) γίνονται ένα ιδιαίτερα σημαντικό εργαλείο για να ξεπεράσουν οι εκπαιδευτικοί την αίσθηση της απομόνωσης. Όλο και περισσότεροι εκπαιδευτικοί σήμερα χρησιμοποιούν το διαδίκτυο ως μια σημαντική πηγή πληροφόρησης και ενημέρωσης (διαδικτυακές πηγές με εκπαιδευτικό και επιμορφωτικό υλικό, σύνδεση με εθνικούς και παγκόσμιους εκπαιδευτικούς οργανισμούς και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα). Οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν ευκαιρίες για συγχρονισμένη («on-line») και ασύγχρονη («of-line», όπως το e-mail) επικοινωνία. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να θέτουν θέματα προς συζήτηση, να δημιουργήσουν και να «μοιραστούν» εκπαιδευτικό υλικό, να επικοινωνήσουν με ειδικούς. Επίσης, οι ΤΠΕ παρέχουν σημαντικές ευκαιρίες σε γεωγραφικά διασκορπισμένους εκπαιδευτικούς που υλοποιούν εκπαιδευτικά προγράμματα να ανταλλάξουν πληροφορίες και να προσφέρουν στήριξη ο ένας στον άλλο.

Βιβλιογραφία

Cognition and Technology Group at Vanderbilt (1996). Looking at technology in context: A framework for understanding technology and education research. Ι n D.C. Berliner and R.C. Calfee, eds. The Handbook of Educational Psychology. New York: Macmillan, pp.807-840.

Crook, C. (1994). Computers and collaborative experience of learning. London: Routledge.

Driver R. (1995). Constructivist approaches to science teaching. In Steffe, L. & Gale, J. (Ed.), Constructivism in Education. ( pp.385-400) Hillsdale, N. J.: LEA

Δημητρακοπούλου, Α. (2004). Τρέχουσες και νέες τάσεις στις εφαρμογές των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών για τη διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών. Στο Κεκκές Ι. (επιμέλεια) (2004). Οι Νέες Τεχνολογίες στην Εκπαίδευση, Ζητήματα Σχεδιασμού και Εφαρμογών: Φιλοσοφικές-Κοινωνικές προεκτάσεις, Αθήνα: Ένωση Ελλήνων Φυσικών, Ατραπός.

Jonassen H. D. (1998). Computers as Mindtools for schools. Engaging critical thinking. Upper Saddle River, New Jersey, Colombus, Ohio: Merrill.

Κόκκοτας Π. (2004). Διδακτική των Φυσικών Επιστημών. Μέρος ΙΙ. Σύγχρονες Προσεγγίσεις στη Διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών, Αθήνα.

Κόκκοτας Π., Πήλιουρας Π. (2004). «O πολυδιάστατος ρόλος των τεχνολογιών της πληροφορίας και επικοινωνίας στην εκπαίδευση στις φυσικές επιστήμες». Διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών. Έρευνα και Πράξη, Τεύχος 10, Ιούλιος, Αύγουστος, Σεπτέμβριος 2004, σελ. 4-12.

Κόμης Β. (2004). Εισαγωγή στις εκπαιδευτικές εφαρμογές των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και των επικοινωνιών, Αθήνα: Νέες Τεχνολογίες.

Κυνηγός, Π. & Δημαράκη, Ε. (2002). Νοητικά εργαλεία και πληροφοριακά μέσα, Παιδαγωγική αξιοποίηση σύγχρονης τεχνολογίας για τη μετεξέλιξη της εκπαιδευτικής πρακτικής, Αθήνα: Καστανιώτης.

Μικρόπουλος, Τ. (2000). Εκπαιδευτικό Λογισμικό, Θέματα σχεδίασης και αξιολόγησης λογισμικού υπερμέσων, Αθήνα: Κλειδάριθμος.

Lemke, J. L. (2001). Articulating Communities: Sociocultural Perspectives on Science Education. Journal of Research on Science Teaching, 38 (3), p. 296-316.

Lemke, J. L. (2001). Articulating Communities: Sociocultural Perspectives on Science Education. Journal of Research on Science Teaching, 38 (3), p. 296-316.

Lipponen, L. (2002). Exploring foundations for computer-supported collaborative learning. In G. Stahl (Ed.), Computer Support for Collaborative Learning: Foundations for a CSCL community. Proceedings of the Computer-supported Collaborative Learning 2002 Conference (pp. 72-81). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Ράπτης, Α. & Ράπτη, Α. (2002). Μάθηση και Διδασκαλία στην Κοινωνία της Πληροφορίας, Ολική Προσέγγιση. Αθήνα: Αυτοέκδοση.

Vygotsky, L. S. (1993). Σκέψη και Γλώσσα. Μετάφραση Ρόδη Α., Αθήνα: Γνώση

Wells, G. (1999). Dialogic inquiry: Towards a sociocultural practice and theory of education. Cambridge, MA: Cambridge University Press.

Wertch, J. Del Rio, P. and Alvarez, A. (1995). Sociocultural studies: history, action and mediation, in Wertsch J., Del Rio P. and Alvarez A. (eds) Sociocultural Studies of mind. Cambridge: Cambridge University Press.