Η αγωγή των παιδιών αποτελεί μέρος κάθε πολιτικής θεωρίας

Ο Πλάτων στο έργο του Πολιτεία 518d αναλύει τη θετική επίδραση της ορθής παιδείας στη διαμόρφωση της πολιτικής ζωής:

Ο Αριστοτέλης στο έργο του Πολιτικά 1310a, 14-18 αναφέρει πως ο πολιτικός και ο νομοθέτης είναι τα πρόσωπα εκείνα που φέρουν την ευθύνη της αγωγής του πολίτη:

Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά 1337a, 11-13 θεωρεί πως κύρια υποχρέωση του νομοθέτη είναι να ασχοληθεί με το θέμα της παιδείας των νέων:

Εκπαίδευση και πολιτική

Στον όρο «εκπαιδευτική πολιτική» το επίθετο σημαίνει ότι εδώ ο λόγος είναι για την οργανωμένη και σε δημόσια ιδρύματα (=ανοιχτά σε όλους τους πολίτες κατ' αρχήν) παρεχόμενη μόρφωση των νέων, που εποπτεύεται από τη δεσπόζουσα στις σημερινές αναπτυγμένες κοινωνίες εξουσία: την πολιτεία. Και το ουσιαστικό «πολιτική» έχει και τα δύο νοήματα που αναλύσαμε· σημαίνει και τη διάθεση, τάση ή ενέργεια που αναφέρεται στη ζωή και στη διακυβέρνηση της πολιτικά συγκροτημένης ομάδας, αλλά και ορισμένο πρόγραμμα δράσης, που η εφαρμογή του σχεδιάζεται να επιδιωχτεί με ορισμένη πάλι τακτική.
Με αυτό το περιεχόμενο μπορούν άριστα να συνυπάρξουν οι δύο έννοιες μέσα στην έκφραση «εκπαιδευτική πολιτική». Κάτι περισσότερο μάλιστα: η σύζευξή τους είναι (λογικά, όπως και στα πραγματικά γεγονότα) απαραίτητη. Στις πολιτικά οργανωμένες κοινότητες οι νέοι ανέκαθεν εκπαιδεύονται με την πρωτοβουλία, την ευθύνη και τον έλεγχο της κατ' εξοχήν κοινωνικής εξουσίας, της πολιτικής αρχής —και τότε ακόμη, όταν η πολιτική αρχή δεν παρεμβαίνει άμεσα και πιεστικά στο εκπαιδευτικό καθεστώς της χώρας. Δεν είναι άλλωστε ούτε ορθό ούτε δυνατόν η πολιτεία να αφήσει αβοήθητη και ανέλεγκτη αυτή την τόσο σημαντική για την ευστάθεια, την ασφάλεια και την επιβίωση της κοινότητας λειτουργία. Με την κίνηση της ζωής μια νέα γενεά έρχεται να πάρει τη θέση εκείνης που φεύγει από την κοινωνική σκηνή. Η γενεά αυτή πρέπει να προετοιμαστεί και να γίνει ικανή για τη διαδοχή. Να «διδαχτεί» από τους πρεσβύτερους πώς να κάνει δικά της, αλλά και να αναπτύξει μαζί με τα υλικά και τα πνευματικά αγαθά που έχει με την ιστορία της αποθησαυρίσει η κοινότητα. Τούτο μόνο η εκπαίδευση μπορεί να το επιτύχει. Επιτρέπεται λοιπόν στην πολιτική Αρχή που έχει επίγνωση της αποστολής της, να μην ενδιαφέρεται ζωηρά για το εκπαιδευτικό καθεστώς της χώρας και να μη του παρέχει τα μέσα και την επικουρία, που χρειάζεται τούτο για να εκτελέσει τον προορισμό του;
Εάν μας ενοχλεί η ιδέα ότι το κράτος έχει το δικαίωμα να εποπτεύει με τα όργανά του και να ρυθμίζει με τη νομοθεσία του την εκπαιδευτική εργασία, είναι γιατί πικρή πείρα μας έχει διδάξει ότι όχι σπάνια η πολιτική εξουσία κάνει και σ' αυτό το κεφάλαιο της κοινωνικής ζωής κατάχρηση της δύναμής της και με τις άτοπες παρεμβάσεις της μεταβάλλει τα εκπαιδευτικά ιδρύματα σε τόπους κομματικής προπαγάνδας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τούτο είναι ασυμβίβαστο και με την έννοια της εκπαίδευσης ως λειτουργίας που αποβλέπει στη μόρφωση ηθικά ελεύθερων και προσωπικά αυτοδύναμων ανθρώπων, επομένως έχει την υποχρέωση να προστατεύει τους νέους από τους πολύτροπους κινδύνους του ψυχικού βιασμού, αλλά και με την έννοια της πολιτικής που στόχο της οφείλει να έχει όχι την κοινωνική προβολή ματαιόδοξων προσώπων ή την πρακτόρευση ευτελών συμφερόντων, αλλά την ηθική και πνευματική προκοπή του συνόλου. Οπωσδήποτε το φαινόμενο αυτό αποτελεί εκτροπή που προσιδιάζει στα λίγο ως πολύ ολοκληρωτικά καθεστώτα και δεν αντιπροσωπεύει τον κανόνα, όπως τον θέτει η εννοιολογική ανάλυση των όρων «εκπαίδευση» και «πολιτική» με τις καταστατικές αρχές του γνήσια δημοκρατικού πολιτεύματος. [....]
Μέσα στην έννοια του πολιτικού κόμματος που συγκροτείται και δρα κατά το σύνταγμα μιας γνήσιας δημοκρατίας, περιέχεται η υποχρέωση των μελών και της ηγεσίας του την ώρα της εκλογικής αναμέτρησης να έχει διαστοχαστεί και δημοσιεύσει ένα πρόγραμμα εκπαιδευτικής (όπως και οικονομικής, εξωτερικής κ.λπ.) πολιτικής, που να εκφράζει την ιδεολογική του θέση απέναντι στα μεγάλα προβλήματα της εθνικής ζωής. Ένα νόημα έχει η σύσταση πολιτικού κόμματος: τον αγώνα μέσα στον πολιτικό στίβο για την κατάληψη της εξουσίας με νόμιμα μέσα και με το σκοπό την εφαρμογή ορισμένου προγράμματος. Να αναδειχτεί με την ψήφο των πολιτών, αφού αποκτήσει την εμπιστοσύνη τους, και να σχηματίσει την κυβέρνηση της χώρας, επιδιώκει κάθε πολιτικό κόμμα. Πώς θα κυβερνήσει όμως σταθερά και αποτελεσματικά, εάν δεν έχει από πριν επεξεργαστεί και ανακοινώσει στο εκλογικό σώμα, για να πάρει την επιδοκιμασία του, ένα πρόγραμμα δράσης (όπου και οι στόχοι θα προσδιορίζονται με ακρίβεια και η τακτική θα διαγράφεται που θα χρησιμοποιηθεί για την επιτυχία τους) σ' ένα τομέα της εθνικής ζωής τόσο μεγάλης σημασίας για την επιβίωση και την πρόοδο της κοινότητας, όπως είναι η εκπαίδευση των νέων; Ο πολίτης που του ζητείται η ψήφος, έχει το δικαίωμα να ρωτήσει τους επίδοξους κυβερνήτες του όχι μόνο πώς σκοπεύουν να αυξήσουν και να διαθέσουν τους εθνικούς πόρους· όχι μόνο πώς λογαριάζουν να εξασφαλίσουν την εσωτερική τάξη και να ρυθμίσουν τις διεθνείς σχέσεις της χώρας· αλλά ακόμη (θα έλεγα ορθότερα: προπάντων) πώς σκέπτονται να μορφώσουν τα παιδιά του και τα παιδιά των συμπολιτών του· τι είδος «ανθρώπων» θα επιδιώξουν να διαπλάσουν· και πώς θα τους προετοιμάσουν για ν' αναδεχτούν αύριο τα βάρη και τις ευθύνες της ζωής.

[πηγή: E. Π. Παπανούτσος, Η παιδεία. Το μεγάλο μας πρόβλημα, Δωδώνη, Αθήνα 1976, σσ. 257-269]

Βασικό κοινωνικό δικαίωμα του σύγχρονου πολίτη αποτελεί η εξασφάλιση της δωρεάν παιδείας από το κράτος:

Η ελεύθερη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου επιτυγχάνεται με την κατάλληλη παιδεία. Αυτός είναι και ο λόγος που το Σύνταγμα την ανάγει σε «βασική αποστολή του κράτους» και κατοχυρώνει την υποχρεωτική εννιάχρονη εκπαίδευση.
Για τον σκοπό αυτό το κράτος εξασφαλίζει δωρεάν παιδεία (δωρεάν διανομή συγγραμμάτων, μη καταβολή διδάκτρων στα δημόσια σχολεία, ίδρυση νέων σχολείων, βιβλιοθηκών κτλ.) σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ώστε το δημόσιο αγαθό της παιδείας να είναι προσιτό σε όλους, ανεξαρτήτως εισοδήματος.
Η παιδεία, σύμφωνα με το Σύνταγμα, αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.
Επιπρόσθετες εγγυήσεις παρέχονται γι’ αυτούς που διακρίνονται (υποτροφίες κτλ.), καθώς και γι’αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία (π.χ. σχολεία για παιδιά με ειδικές ανάγκες). Επίσης, σημειώνεται ότι δικαίωμα, όσο και υποχρέωση φοίτησης έχουν όχι μόνον οι ημεδαποί, αλλά και οι αλλοδαποί.

[Πολιτική και Δίκαιο Β Λυκείου]

Στα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα η παιδεία αποτελεί βασική μέριμνα της Κράτους. Αυτό ορίζεται στη δεύτερη παράγραφο του άρθρου 16 του Συντάγματος:

Στη σύγχρονη εποχή, τα θέματα που αφορούν τις διάφορες βαθμίδες εκπαίδευσης αποτελούν αντικείμενο έρευνας και σχεδιασμού του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής: