Από μηχανής θεός

 

Ο από μηχανής θεός στο Σοφοκλή γενικά και στον Φιλοκτήτη ειδικότερα

Εμφανίζεται ο Ηρακλής, πιθανώς από τη στέγη της σκηνής. Η μόνη άλλη θεϊκή εμφάνιση, που διασώζεται σε έργα του Σοφοκλέους, είναι η Αθηνά στην αρχή του Αίαντος. Έχουμε λίγες μαρτυρίες για τη χρήση του «από μηχανής θεού» από το Σοφοκλή, μολονότι οπωσδήποτε τον χρησιμοποίησε, για να υπογραμμίσει το ηθικό δίδαγμα στον Τηρέα. Εδώ ο Ηρακλής επαναφέρει την ιστορία στην επική της έκβαση. […] Ο Ηρακλής, του οποίου η ειδική σχέση με τον Φιλοκτήτη έχει επανειλημμένως αναφερθεί σ’ όλο το έργο, είναι το μόνο πρόσωπο, που θα μπορούσε να πείσει τον Φιλοκτήτη: με σύγχρονη ορολογία, εάν ένας χαρακτήρας όπως ο Φιλοκτήτης καταρρεύσει, η κατάρρευση είναι τόσο βίαιη, ώστε μπορεί να συνοδεύεται από ένα όραμα. Δεν υπάρχει λόγος να υποθέσομε ότι ο Σοφοκλής το είδε έτσι, αλλά η πραγματικότητα κάνει την εμφάνιση του Ηρακλέος ψυχολογικά αποδεκτή, ακριβώς όπως είναι ψυχολογικά αποδεκτή η εμφάνιση της Αθηνάς στον Αχιλλέα στην Ιλιάδα Α 194 εξ., την οποία μπορεί να είχε στο μυαλό του ο Σοφοκλής. Οι απαγγελόμενοι ανάπαιστοι δίνουν στον Ηρακλή χρόνο να πάρει τη θέση του και στο Φιλοκτήτη και στο Νεοπτόλεμο χρόνο να γυρίσουν και να τον ακούσουν.

[πηγή: T.B.L. Webster, Σοφοκλέους «Φιλοκτήτης», μτφ. Ν. Π. Μπεζαντάκος, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992, σελ. 198]

Η αναγκαιότητα της εμφάνισης του από μηχανής Ηρακλή

Το έργο τελειώνει ουσιαστικά εδώ, δεν μπορεί όμως να τελειώσει έτσι. Γιατί έστω κι αν ο τραγικός ποιητής έχει αρκετήν ελευθερία απέναντι στη μυθική παράδοση και μπορεί να τραβήξει δικούς του δρόμους προπάντων στην ψυχική αιτιολόγηση των γεγονότων, ωστόσο δεν μπορεί να αλλάζει την πορεία τους στα σημεία που εξάπαντος ήταν σταθερά. Γιατί ο Φιλοκτήτης βρέθηκε κάποτε στην Τροία και με το τόξο του βοήθησε αποφασιστικά στην πτώση της. Γι’ αυτό και τους δύο τους σταματά στον δρόμο τους προς το πλοίο η εμφάνιση του Ηρακλή. Όταν αυτός ανυψώθηκε στον Όλυμπο, δίνει με τα λόγια του ένα τέλος στην αντίσταση του Φιλοκτήτη και οδηγεί τα πράγματα στον προκαθορισμένο δρόμο, έτσι η συμβολή του είναι η ίδια όπως και των «από μηχανής θεών» του Ευριπίδη. Ο Ηρακλής όμως διαφορετικά από εκείνους είναι στενά δεμένος με την αρμογή του συνόλου. Ότι ο Φιλοκτήτης κουβαλά το τόξο του Ηρακλή από την εποχή της Οίτης, είναι ένα εξωτερικό στοιχείο· πιο ουσιώδες είναι ότι ο Ηρακλής δεν αναγκάζει με μιαν θεϊκή επιταγή τον φίλο του να κάμει μεταβολή, αλλά με την υπόδειξη του δικού του δρόμου, που τον οδήγησε στην ανύψωση μέσα από μεγάλα βάσανα. Μέσα στην προτροπή όμως του Ηρακλή για θεοσέβεια μιλά ο ίδιος ο ποιητής, που διατήρησε την ευλαβική του πίστη κι έμεινε ο ίδιος σε όλη του τη ζωή.

[πηγή: A. Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας μτφρ. Γ. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη 1964, σελ. 421]

Ευριπίδη Ελένη, Έξοδος, 3η σκηνή: Εμφάνιση Διόσκουρων

[Ευριπίδη Ελένη, Γ΄ Γυμνασίου]

Μπορείτε να διαβάσετε και το παρακάτω άρθρο, δημοσιευμένο στο ηλεκτρονικό περιοδικό "Αρχαιολογία και Τέχνες", με τίτλο «Αρχαία θέατρο. Σκηνή και "σκηνογραφικά" βοηθήματα»: