Ηθογραφία

Η «ηθογραφια», το αφηγηματικό είδος που προωθεί κυρίως τη ρεαλιστική αναπαράσταση της ζωής της υπαίθρου, κυριαρχεί στη νεοελληνική πεζογραφία από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα. H διάδοσή του απορρέει από τη γενικευμένη ευρωπαϊκή αποστροφή στο πνεύμα του ρομαντισμού, στάση που ώθησε σημαντικούς Έλληνες συγγραφείς της περιόδου να εφαρμόσουν στο έργο τους την αφηγηματική τέχνη του ρεαλισμού. Έμμεσα γόνιμος, ως προς την καλλιέργεια της συγκεκριμένης τεχνοτροπίας, όπως τη συναντούμε στα ηθογραφικά έργα της εποχής, στάθηκε ο διαγωνισμός που προκήρυξε στις 15 Μαΐου του 1883 το λογοτεχνικό περιοδικό Εστία, προτρέποντας τους Έλληνες λογοτέχνες να συγγράψουν διήγημα με ελληνική θεματική, δηλαδή ένα αφήγημα με θέμα αντλημένο από τη ζωή, τα ήθη και τα έθιμα του ελληνικού λαού.

Οι αισθητικές προτιμήσεις της Εστίας έκλιναν προς μια ωραιοποιημένη οπτική της ελληνικής υπαίθρου και σ’ αυτήν ανταποκρίθηκε, μεταξύ άλλων, ο Γεώργιος Δροσίνης, που απέσπασε και το πρώτο βραβείο στο διαγωνισμό με το διήγημά του «Χρυσούλα». Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι για τους εμπνευστές του διαγωνισμού διηγήματος του 1883, το ηθογραφικό έργο ταυτίστηκε με την πιστότητα στην απεικόνιση των παραδόσεων και των συνηθειών του ελληνικού αγροτικού χώρου, ενταγμένη σ’ ένα εξιδανικευμένο πλαίσιο. Πρόκειται όμως για μια περιοριστική προσέγγιση. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που στη νεοελληνική λογοτεχνία επικράτησαν εκείνοι οι ηθογράφοι συγγραφείς οι οποίοι, διεισδύοντας στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων, επικεντρώθηκαν με αντικειμενική παρατήρηση στη ρεαλιστική, μη εξωραϊστική και ενίοτε ωμή (νατουραλιστική) αναπαράσταση του κοινωνικού τους περιβάλλοντος, αγροτικού ή αστικού, όπως ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης.

Τα σχολικα εγχειριδια προηγουμενων ταξεων, συγκεκριμένα τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου και Β΄ Λυκείου Γενικής Παιδείας, έχουν συμπεριλάβει αρκετά κείμενα που ανήκουν στο ρεύμα της ηθογραφίας. Ο κατάλογος που ακολουθεί σας δίνει τη δυνατότητα να τα διαβάσετε (ή να τα ξαναδιαβάσετε):

Γεώργιος Βιζυηνός, «Στο χαρέμι» (απόσπασμα από το διήγημα «Το μόνον της ζωής του ταξίδιον»), «Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου» (απόσπασμα), «Μοσκώβ-Σελήμ» (απόσπασμα)
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Τ’ αγνάντεμα», Η Φόνισσα (απόσπασμα), «Ο Αλιβάνιστος», «Το μοιρολόγι της φώκιας», «Πατέρα στο σπίτι»
Ιωάννης Κονδυλάκης, «Ο Πατούχας» (απόσπασμα)
Ανδρέας Καρκαβίτσας, «Τα τυφλοπόντικα», «Ναυάγια»
Κωσταντίνος Χατζόπουλος, «Το σπίτι του δασκάλου»
Μιχαήλ Μητσάκης, «Αρκούδα»
Κωνσταντίνος Θεοτόκης, «Η τέχνη του αγιογράφου», Ο Ζητιάνος (απόσπασμα), Η Τιμή και το Χρήμα (απόσπασμα), Κατάδικος (απόσπασμα)
Δημοσθένης Βουτυράς, «Παραρλάμα»

Σε επιλεγμένες σελίδες του διαδικτύου, επίσης, μπορούν να διαβαστούν στην ολοκληρωμένη τους μορφή: «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον» (περ. Εστία, τ. 17, αρ. 442, 1884 ~ περ. Εστία, τ. 17, αρ. 443, 1884 ~ περ. Εστία, τ. 17, αρ. 444, 1884) και «Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου» του Γεωργίου Βιζυηνού, Ο Ζητιάνος του Ανδρέα Καρκαβίτσα, Η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Ο Πατούχας του Ιωάννη Κονδυλάκη, Η τιμή και το χρήμα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη.

* * *

Ο καταλογος που προκύπτει από τα σχολικά εγχειρίδια μπορεί να εμπλουτιστεί και με άλλα ηθογραφικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας που αξίζουν την προσοχή μας. Ας δούμε μερικά από αυτά:

Η ορφανή, όμως καλοκάγαθη και όμορφη, κοπέλα του χωριού που υπομένει την αυταρχική συμπεριφορά της κακιάς μητριάς, ένας ταλαίπωρος πατέρας που κρατά ισορροπίες, ο ανέφικτος έρωτας και η τελική δικαίωση μέσα από την οικογενειακή ευτυχία στο ιδανικό αγροτικό περιβάλλον συνιστούν τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν το βραβευμένο στον διαγωνισμό της Εστίας διήγημα του Γεωργίου Δροσίνη «Χρυσούλα». Στο είδος της ειδυλλιακής ηθογραφίας, με τυπικά χαρακτηριστικά την εξωραϊσμένη εικόνα του χωριού και τον έρωτα με το αίσιο τέλος, ανήκει και το διήγημα του Αργύρη Εφταλιώτη «Αγγέλικα», από τη συλλογή διηγημάτων Νησιώτικες ιστορίες. Στην ίδια συλλογή διαβάστε ακόμη τη συγκινητική ιστορία του Καπετάν Γιώργη, που αποτελεί το θέμα ομώνυμου διηγήματος. 

Σε σχέση με τη ρεαλιστική ηθογραφία, προτείνουμε για ανάγνωση το διήγημα του Γεωργίου Βιζυηνού «Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως», που είναι και το πρώτο μεγάλο διήγημα που δημοσίευσε ο συγγραφέας. Στο έργο αυτό, με φόντο ένα θαλασσινό ταξίδι με ατμόπλοιο, ο ερωτικός και ονειροπόλος κόσμος της δεκατετράχρονης ηρωίδας ακυρώνεται κάτω από την άγνοια της προοπτικής μιας στερημένης αισθηματικά ζωής, που προετοιμάζουν τα σχέδια του κοινωνικά και οικονομικά καταξιωμένου πατέρα. Νεαρή κοπέλα, ως κεντρικό πρόσωπο, συναντούμε και στο διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Θέρος–Έρος». Εδώ, μέσα σε κλίμα παγανιστικού αισθησιασμού που εντείνει η αναγεννημένη όψη της φύσης, η ηρωική νίκη της αμόλυντης αγάπης επί του δαιμονικού πάθους διαμορφώνει μια ερωτική ιστορία με ευτυχές τέλος, σε αντίθεση με το «Έρωτας στα χιόνια», διήγημα του ίδιου συγγραφέα, όπου η αγάπη χωρίς ανταπόκριση οδηγεί στην κατάρρευση του κουρασμένου από τη ζωή, ερωτευμένου άνδρα. Και πάλι όμως η κατάληξη αυτή φαίνεται λιγότερο τραγική αν συγκριθεί με την εφιαλτική τροπή που παίρνει η ιστορία του επαναπατριζόμενου ληστή και της άπιστης συζύγου του στο σύντομο αφήγημα «Πίστομα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη.

Ας στραφούμε, τέλος, και σε κάποια αντιπροσωπευτικά έργα από τον χώρο της ρεαλιστικής ηθογραφίας που έχουν ως θεματικό πλαίσιο την αστική πόλη. Στον «Οιωνό» ο πεζογράφος Μιχαήλ Μητσάκης μάς μεταφέρει σ’ ένα αθηναϊκό σπίτι του τέλους του 19ου αιώνα για να σκιαγραφήσει τον εύθραυστο ψυχισμό της μάνας που αγωνιά και ελπίζει στην ανάρρωση της άρρωστης κόρης. Σε άλλο του αφήγημα, με τον τίτλο «Δύο Ανάκτορα», η λεπτομερής περιγραφή και διαισθητική προσέγγιση ενός δημόσιου νεοκλασικού κτιρίου στην πόλη της Κέρκυρας, δίνει την αφορμή για μια κριτική αναδρομή στην εποχή της αγγλικής κατοχής του νησιού.

Η αίσθηση του αστικού περιβάλλοντος είναι έντονη και στο μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν «Η χειραφετημένη». Η συγγραφέας, από τις πρώτες Ελληνίδες φεμινίστριες, κατορθώνει να μεταφέρει στο έργο της την ατμόσφαιρα της κοσμοπολίτικης Κωνσταντινούπολης, με έμφαση στον κόσμο των γυναικών.

* * *

Θα ηταν ιδιαιτερα διαφωτιστικο να δει κανείς το πώς αποτυπώθηκε και στη ζωγραφική η ηθογραφική τάση που χαρακτηρίζει την ελληνική καλλιτεχνική ζωή τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Για τον λόγο αυτό προτείνουμε μια επίσκεψη στον ιστότοπο της Εθνικής Πινακοθήκης. Εδώ μπορείτε να περιηγηθείτε εικονικά στη συλλογή με έργα Ελλήνων ζωγράφων που εμπνεύστηκαν από την ελληνική αγροτική ή αστική ζωή και απέδωσαν χρωματικά τα θέματά τους, με μια αντίληψη που, στις περισσότερες περιπτώσεις, συνδυάζει την ακριβή παρατήρηση με τον ιδεαλισμό.

* * *

Μια πολυ ενδιαφερουσα προταση έχουμε αφήσει για το τέλος. Ανατρέξτε στο Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ και παρακολουθήστε τηλεοπτικές εκπομπές με θέμα τους Έλληνες συγγραφείς που ανέπτυξαν το είδος της ηθογραφίας.

Σε επεισόδιο της σειράς Εποχές και Συγγραφείς γίνεται μια συνολική παρουσίαση της ζωής και του έργου του Παπαδιαμάντη (00:01:45), ενώ στις Αντιθέσεις η συζήτηση περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη σημασία του έργου του και την απήχησή του στο αναγνωστικό κοινό από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τη σύγχρονη εποχή (00:02:06). Στον γενέθλιο τόπο του Παπαδιαμάντη, τη Σκιάθο, μας ταξιδεύει η τηλεοπτική σειρά Η δε πόλις ελάλησεν, και μας παρουσιάζει το νησί μέσα από την ανάγνωση αποσπασμάτων των διηγημάτων του συγγραφέα (00:01:02). Να μείνουμε όμως στη γενέτειρα του Παπαδιαμάντη, καθώς στο Καλή σου νύκτα κυρ Αλέξανδρε έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε δραματοποιημένα μερικά από τα πιο γνωστά του έργα, πάντα με φόντο τη Σκιάθο (00:01:56). Αν τώρα θέλουμε να αφήσουμε τη δραματοποίηση και να περάσουμε στην ερμηνευτική προσέγγιση του έργου του Σκιαθίτη συγγραφέα δεν έχουμε παρά να παρακολουθήσουμε την εκπομπή Παρασκήνιο, όπου τρεις νεοέλληνες συγγραφείς, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο Γιώργος Χειμωνάς και ο Μένης Κουμανταρέας συζητούν για το τελευταίο διήγημα του Παπαδιαμάντη «Έρωτας στα χιόνια».

Στη ζωή και το συγγραφικό έργο του Κερκυραίου πεζογράφου Κωνσταντίνου Θεοτόκη είναι αφιερωμένο άλλο ένα επεισόδιο της σειράς Εποχές και Συγγραφείς, όπου γίνεται αναφορά στο οικογενειακό του περιβάλλον, στις σπουδές του, στις ιδεολογικές του αναζητήσεις, ενώ περιγράφεται η εξέλιξη της συγγραφικής του πορείας (00:01:40). Το ηθογραφικό μυθιστόρημα του Θεοτόκη «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» παρουσιάζει η εκπομπή Τα λόγια της πόλης, με αναγνώσεις που εντάσσονται σκηνικά στο φυσικό και οικιστικό περιβάλλον της Κέρκυρας (00:01:04). Το έργο αυτό, που είναι και το τελευταίο του συγγραφέα, με κεντρικό θέμα τον έρωτα δύο νέων, μεταφέρθηκε το 2008 στη μεγάλη οθόνη. Ενημερωθείτε για την ταινία από την ιστοσελίδα του 49ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.