Φυσική ρητορεία-ευγλωττία

Λόγοι και ρητορική στον Όμηρο:

Είναι γνωστό ότι οι ομηρικοί ήρωες ολοκληρώνονται ως προσωπικότητες όχι μόνο στο πεδίο της μάχης, αλλά και στις συνελεύσεις, στην αγορά και στις συζητήσεις, όχι μόνο με τους ηρωισμούς τους αλλά και με τους λόγους τους. Μπορεί το επιδιωκόμενο ύψιστο αγαθό της τιμής να κατακτάται και να επιβεβαιώνεται στο πεδίο της μάχης, είναι όμως αυτονόητο ότι κάθε γενναίος πολεμιστής πρέπει να είναι ικανός να επιβάλλεται και με όσα λέει. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Νέστορος, ο οποίος τιμάται όχι μόνο για τους παλαιούς ηρωισμούς του, αλλά και επειδή ήταν ακόμη χρήσιμος για όσα μπορούσε και ήξερε να πει. Ο Φοίνιξ εξ άλλου είχε ως καθήκον του να διδάξει τον Αχιλλέα μύθων τε ῥητῆρ’ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων, όταν ο νεαρός ήρωας δεν είχε ακόμη γνώση του πολέμοιο, οὐδ' ἀγορέων, ἵνα τ' ἂνδρες ἀριπρεπέες τελέθουσι (Ι 440-443). Αξιοσημείωτη είναι επίσης η μοναδική και γι' αυτό ιδιαιτέρως σημαντική σύνδεση στον στ. Α 490 του επιθέτου κυδιάνειρα με το ουσιαστικό ἀγορή, και όχι με το αναμενόμενο μάχη, και μάλιστα σε σχέση με τον κατ' εξοχήν διακρινόμενο στην μάχη Αχιλλέα. Επίσης στην Οδύσσεια (θ 167-173) ο Οδυσσεύς αναφέρει τα τρία χαρίσματα, με τα οποία πρέπει να είναι προικισμένος ο άνθρωπος: φυή, φρένες και ἀγορητύς, ενώ ακολούθως παρουσιάζει με λαμπρό τρόπο το κύρος και το γόητρο που διαθέτει ο ικανός ομιλητής (θεὸν ὣς εἰσορόωσιν). Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Α. Parry, για τους Ομηρικούς ήρωες «ο λόγος θεωρείται ως μορφή δράσεως», ενώ η γνωστή αντίθεση λόγου καὶ ἒργου, που συναντάμαι κατά τον 5ο αι., δεν υπάρχει. Αυτές οι διαπιστώσεις είναι σύμφωνες με το γεγονός ότι το 44% των στίχων της Ιλιάδος και το 68% της Οδυσσείας (συνολικά το 56% και των δύο επών) καλύπτονται από λόγους που εκφωνούν διάφορα πρόσωπα. Συνολικά υπάρχουν 698 λόγοι στην Ιλιάδα (μαζί με τους είκοσι παρεμβαλλομένους) και 672 στην Οδύσσεια (μαζί με τους απολόγους), της οποίας οι λόγοι εν τούτοις περιλαμβάνουν περισσότερους στίχους (1203 περισσότερους), πράγμα που σημαίνει ότι οι λόγοι της Ιλιάδος είναι μεν περισσότεροι αλλά συντομότεροι. Ο ποιητής όμως παραθέτει τόσους πολλούς λόγους, όχι μόνο επειδή αυτοί αποτελούν απαραίτητα στοιχεία της προσωπικότητας των ηρώων, αλλά και επειδή η χρησιμοποίησή τους του επέτρεπε να δίνει ζωντάνια στις διάφορες σκηνές, να τις επεκτείνει, όταν ήταν ανάγκη, και να οικονομεί την δράση του έπους. Πρόκειται για παραδοσιακό στοιχείο του έπους, το οποίο στα χέρια του εμπνευσμένου ποιητή αποκτά νέες διαστάσεις.

[...]

Σημαντικό, αμφιλεγόμενο και παλαιό είναι το θέμα κατά πόσον οι Ομηρικοί λόγοι είναι δυνατόν να θεωρηθούν ρητορικά επιτεύγματα. Το θέμα αυτό συνδέεται με το προηγούμενο στον βαθμό που η διαφορετική προσωπικότητα των ηρώων συνεπάγεται κια διαφορετικό ρητορικό ύφος. Αυτό συμπεραίνομε και από τον Πλατωνικό Ἱππία ἐλάττονα, όπου ο μεν Αχιλλεύς χαρακτηρίζεται ἀληθής τε καὶ ἁπλοῦς, ὁ δὲ Ὀδυσσεύς πολύτροπός τε καὶ ψευδής (365 b), και οι χαρακτηρισμοί αυτοί αναφέρονται και στους λόγους των ηρώων και στον χαρακτήρα τους. Φυσικά το πρώτο ερώτημα που ανακύπτει είναι τι ακριβώς εννοούμε με την λέξη ρητορική, όταν την χρησιμοποιούμε για τους Ομηρικούς λόγους. Αν πρόκειται να αναζητήσομε επαλήθευση ρητορικών κανόνων, που έγιναν γνωστοί μόλις κατά τον 5ο αι., τότε λίγες πιθανότητες υπάρχουν να δεχθούμε ρητορικά επιτεύγματα εκ μέρους του ποιητή των Ομηρικών επών. Αν όμως θεωρήσομε ως ρητορική απλώς και γενικώς τὸ πιθανῶς λέγειν, τότε είναι βέβαιο ότι θα θεωρήσομε τον Όμηρο πρόδρομο και των ρητόρων.

Μπεζαντάκος Π. Νικόλαος, Η ρητορική της ομηρικής μάχης, M. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σσ. 19-22 & 25-26

Μπορείτε ακόμη να μελετήσετε το αντίστοιχο κεφάλαιο από την αρχαία ελληνική γραμματολογία του Φάνη Κακριδή, για να κατανοήσετε καλύτερα το περιεχόμενο, τους εκπροσώπους και τα στάδια εξέλιξης της ρητορικής τέχνης:

Ρητορεία είναι η έμφυτη ή επίκτητη ικανότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει τον προφορικό του λόγο με τρόπο ευχάριστο και πειστικό. Στη γραμματολογία εξετάζουμε τους λόγους που σώθηκαν καταγραμμένοι, τους ρήτορες που τους είχαν συνθέσει και όλες τις σχετικές πληροφορίες.

Ρητορική, ή πληρέστερα ρητορική τέχνη, είναι ένα σύνολο οδηγιών ή κανόνων που μπορούν να διδαχτούν και που όποιος τους ακολουθήσει έχει πολλές πιθανότητες να επιτύχει ως ρήτορας. Στη γραμματολογία εξετάζουμε τις οδηγίες και τους κανόνες που σώθηκαν καταγραμμένοι, τους ρητοροδιδάσκαλους που τους κατάγραψαν και όλες τις σχετικές πληροφορίες.

[πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα]

Ομήρου, Οδύσσεια θ 165-175: η φυσική ευγλωττία του Οδυσσέα ως θεϊκό χάρισμα

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

τὸν δ’ ἄρ’ ὑπόδρα ἰδὼν προσέφη πολύμητις Ὀδυσσεύς·
«ξεῖν’, οὐ καλὸν ἔειπες· ἀτασθάλῳ ἀνδρὶ ἔοικας.
οὕτως οὐ πάντεσσι θεοὶ χαρίεντα διδοῦσιν
ἀνδράσιν, οὔτε φυὴν οὔτ’ ἂρ φρένας οὔτ’ ἀγορητύν.
ἄλλος μὲν γὰρ εἶδος ἀκιδνότερος πέλει ἀνήρ,
ἀλλὰ θεὸς μορφὴν ἔπεσι στέφει· οἱ δέ τ’ ἐς αὐτὸν
τερπόμενοι λεύσσουσιν, ὁ δ’ ἀσφαλέως ἀγορεύει,
αἰδοῖ μειλιχίῃ, μετὰ δὲ πρέπει ἀγρομένοισιν,
ἐρχόμενον δ’ ἀνὰ ἄστυ θεὸν ὣς εἰσορόωσιν.
ἄλλος δ’ αὖ εἶδος μὲν ἀλίγκιος ἀθανάτοισιν,
ἀλλ’ οὔ οἱ χάρις ἀμφὶ περιστέφεται ἐπέεσσιν».

Λοξά τον κάρφωσε και μίλησε με τη δική του γνώση ο Οδυσσεύς:
«Ξένε, δεν μας τα λες καλά· φαίνεσαι με το παραπάνω ξυπασμένος.
Το δείχνεις, πως δεν δίνουν οι θεοί χάρες αμοίραστες
στον κάθε άνθρωπο: παράστημα συνάμα και μυαλό και λέγειν.
Αν κάποιος υπολείπεται στην ομορφιά, του αντιχάρισε ο θεός
όμορφο τότε λόγο, κι οι άλλοι χαίρονται να τον κοιτούν·
όταν εκείνος αγορεύει απρόσκοπτα με μια γλυκιά σεμνότητα
στη συντροφιά του, αμέσως ξεχωρίζει·
κι όταν στην πόλη κατεβαίνει να μιλήσει,
τον αντικρίζουν όλοι σαν θεό.
Κάποιος αντίθετα έχει την ομορφιά των αθανάτων, όμως
δεν τον στολίζει και το χάρισμα του ωραίου λόγου.

[πηγή: Perseus Digital Library]
[πηγή: Ομήρου Οδύσσεια, ραψωδία θ,
μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, στιγμή, Αθήνα 1992]

Ομήρου Ιλιάδα Ι 432-443: η ιδανική εκπαίδευση στον ομηρικό κόσμο συνίσταται στο "μύθων τε ῥητῆρ’ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων"

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ὀψὲ δὲ δὴ μετέειπε γέρων ἱππηλάτα Φοῖνιξ
δάκρυ᾽ ἀναπρήσας: περὶ γὰρ δίε νηυσὶν Ἀχαιῶν:
‘εἰ μὲν δὴ νόστόν γε μετὰ φρεσὶ φαίδιμ᾽ Ἀχιλλεῦ
βάλλεαι, οὐδέ τι πάμπαν ἀμύνειν νηυσὶ θοῇσι
πῦρ ἐθέλεις ἀΐδηλον, ἐπεὶ χόλος ἔμπεσε θυμῷ,
πῶς ἂν ἔπειτ᾽ ἀπὸ σεῖο φίλον τέκος αὖθι λιποίμην
οἶος; σοὶ δέ μ᾽ ἔπεμπε γέρων ἱππηλάτα Πηλεὺς
ἤματι τῷ ὅτε σ᾽ ἐκ Φθίης Ἀγαμέμνονι πέμπε
νήπιον οὔ πω εἰδόθ᾽ ὁμοιΐου πολέμοιο
οὐδ᾽ ἀγορέων, ἵνα τ᾽ ἄνδρες ἀριπρεπέες τελέθουσι.
τοὔνεκά με προέηκε διδασκέμεναι τάδε πάντα,
μύθων τε ῥητῆρ᾽ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων.

Όσο που ο Φοίνιξ άρχισε, δακρύζοντας ως είδε
καταστροφή να κρέμεται στων Αχαιών τα πλοία:
«Αν στην πατρίδα σου εννοείς, λαμπρότατε Αχιλλέα,
να επανέλθεις και ο δεινός θυμός σου δεν σ' αφήνει
παντάπασι τα πλοία μας να σώσεις απ' τις φλόγες,
πως, ω παιδί μου αγαπητό, μακράν σου εδώ να μείνω
μόνος; Και δια σε μ' έστελνε ο γέρος σου πατέρας,
όταν στον Αγαμέμνονα εσ' έστελνε απ' την Φθίαν
νέον, ακόμη αμάθητον του φοβερού πολέμου
και των λαμπρών ομιλιών, όπου διακρίνοντ' άνδρες
δια τούτο εμέν' απόστειλε, σ' αυτά να σε διδάξω
ώστε να γίνεις έξοχος στον λόγον και στην πράξη».

[πηγή: Perseus Digital Library]

[πηγή: Ομήρου Ιλιάς, μτφρ Ιακώβoς Πολυλάς, ΟΕΔΒ, 1974]

Ομήρου, Ιλιάδα Α 247-249: η φυσική ευγλωττία του γερο-Νέστορα

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

[...] τοῖσι δὲ Νέστωρ
ἡδυεπὴς ἀνόρουσε λιγὺς Πυλίων ἀγορητής,
τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος γλυκίων ῥέεν αὐδή·

[...] τότ' εσηκώθη ο Νέστωρ,
ο γλυκολόγος, λιγυρός ομιλητής της Πύλου
που ωσάν το μέλι η λαλιά του εκύλ' από τα χείλη·

[πηγή: Perseus Digital Library] [Αρχαία Ελληνικά (μτφρ.) Ομηρικά Έπη Ιλιάδα
Β Γυμνασίου
]

Ομήρου, Ιλιάδα Β 211-216: η φλυαρία του Θερσίτη ως παράδειγμα αμετροέπειας

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Ἄλλοι μέν ῥ’ ἕζοντο, ἐρήτυθεν δὲ καθ’ ἕδρας·
Θερσίτης δ’ ἔτι μοῦνος ἀμετροεπὴς ἐκολῴα,
ὃς ἔπεα φρεσὶν ᾗσιν ἄκοσμά τε πολλά τε ᾔδη
μάψ, ἀτὰρ οὐ κατὰ κόσμον, ἐριζέμεναι βασιλεῦσιν,
ἀλλ’ ὅ τι οἱ εἴσαιτο γελοίϊον Ἀργείοισιν
ἔμμεναι· αἴσχιστος δὲ ἀνὴρ ὑπὸ Ἴλιον ἦλθε·

Όλος ησύχασε ο λαός κι εκάθιζαν τριγύρω·
μόνος ακόμη ο φλύαρος Θερσίτης θορυβούσε,
που λόγια γνώριζ' άπρεπα πολλά να εφεύρει ο νους του,
να δοιδορεί τους βασιλείς, ως τύχαινε και μόνον
να δώσει κάποιαν αφορμή στα πλήθη να γελάσουν
κι άσχημος άλλος σαν αυτόν δεν ήλθε στην Τρωάδα·

[πηγή: Perseus Digital Llibrary]

[πηγή: Ομήρου Ιλιάς, μτφρ Ιακώβoς Πολυλάς, ΟΕΔΒ, 1974]

Στοιχεία φυσικής ρητορείας ανιχνεύονται και σε αγορεύσεις πολιτικών προσώπων στον Ηρόδοτο, όπως ο λόγος του Μιλτιάδη προς Καλλίμαχο:

[Αρχαία Ελληνικά (μτφρ.) Ηροδότου Ιστορίες Α Γυμνασίου]

anthem

Χαρακτηριστικό παράδειγμα φυσικής ευγλωττίας αποτελούν οι αγορεύσεις του Θεμιστοκλή στο συμβούλιο των στρατηγών, προκειμένου να τους πείσει να ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα και όχι στον Ισθμό της Κορίνθου:

[Αρχαία Ελληνικά (μτφρ.) Ηροδότου «Ιστορίες Α» Γυμνασίου]

Παράδειγμα σπουδαίου φυσικού ρήτορα αποτελούσε και ο Περικλής, που αποτέλεσε μάλιστα πρότυπο για τον ρήτορα Δημοσθένη:

«Φαίνεται όμως ότι ο Δημοσθένης τας μεν άλλας αρετάς του Περικλέους δεν εθεωρούσε προσφόρους για τον εαυτό του, εζήλευε όμως και εμιμείτο τον τρόπον κατά τον οποίον εκείνος υπεκρίνετο και ενεφανίζετο εξωτερικώς και το ότι δεν ωμιλούσε ταχέως ούτε περί παντός και εκ του προχείρου, φρονών ότι δια τούτο έγινε μέγας εκείνος»

[πηγή: Πλούταρχος, «Βίοι παράλληλοι-Δημοσθένης ΙΧ», εισ. μτφρ. σχόλια Θ. Παπακωνσταντίνου, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα]


Ο Περικλής αγορεύει στην Πνύκα. Φανταστική σύνθεση του F. Foltz (19ος αι.)

[πηγή: Wikimedia Commons]

Στη Ρώμη διακρίνεται η προσωπικότητα του ρήτορα του Κικέρωνα ως δεινού φυσικού ομιλητή, ο οποίος θεωρούνταν ως ο Δημοσθένης της αρχαίας Ρώμης:

Ο Κικέρων αγορεύει κατά του Κατιλίνα στη Σύγκλητο.
Πίνακας του Cesare Maccari (Ρώµη, Μέγαρο Ιταλικής Γερουσίας)

[πηγή: Wikimedia Commons]

info