Φυσική ρητορεία-ευγλωττία
Λόγοι και ρητορική στον Όμηρο:
Είναι γνωστό ότι οι ομηρικοί ήρωες ολοκληρώνονται ως προσωπικότητες όχι μόνο στο πεδίο της μάχης, αλλά και στις συνελεύσεις, στην αγορά και στις συζητήσεις, όχι μόνο με τους ηρωισμούς τους αλλά και με τους λόγους τους. Μπορεί το επιδιωκόμενο ύψιστο αγαθό της τιμής να κατακτάται και να επιβεβαιώνεται στο πεδίο της μάχης, είναι όμως αυτονόητο ότι κάθε γενναίος πολεμιστής πρέπει να είναι ικανός να επιβάλλεται και με όσα λέει. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Νέστορος, ο οποίος τιμάται όχι μόνο για τους παλαιούς ηρωισμούς του, αλλά και επειδή ήταν ακόμη χρήσιμος για όσα μπορούσε και ήξερε να πει. Ο Φοίνιξ εξ άλλου είχε ως καθήκον του να διδάξει τον Αχιλλέα μύθων τε ῥητῆρ’ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων, όταν ο νεαρός ήρωας δεν είχε ακόμη γνώση του πολέμοιο, οὐδ' ἀγορέων, ἵνα τ' ἂνδρες ἀριπρεπέες τελέθουσι (Ι 440-443). Αξιοσημείωτη είναι επίσης η μοναδική και γι' αυτό ιδιαιτέρως σημαντική σύνδεση στον στ. Α 490 του επιθέτου κυδιάνειρα με το ουσιαστικό ἀγορή, και όχι με το αναμενόμενο μάχη, και μάλιστα σε σχέση με τον κατ' εξοχήν διακρινόμενο στην μάχη Αχιλλέα. Επίσης στην Οδύσσεια (θ 167-173) ο Οδυσσεύς αναφέρει τα τρία χαρίσματα, με τα οποία πρέπει να είναι προικισμένος ο άνθρωπος: φυή, φρένες και ἀγορητύς, ενώ ακολούθως παρουσιάζει με λαμπρό τρόπο το κύρος και το γόητρο που διαθέτει ο ικανός ομιλητής (θεὸν ὣς εἰσορόωσιν). Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Α. Parry, για τους Ομηρικούς ήρωες «ο λόγος θεωρείται ως μορφή δράσεως», ενώ η γνωστή αντίθεση λόγου καὶ ἒργου, που συναντάμαι κατά τον 5ο αι., δεν υπάρχει. Αυτές οι διαπιστώσεις είναι σύμφωνες με το γεγονός ότι το 44% των στίχων της Ιλιάδος και το 68% της Οδυσσείας (συνολικά το 56% και των δύο επών) καλύπτονται από λόγους που εκφωνούν διάφορα πρόσωπα. Συνολικά υπάρχουν 698 λόγοι στην Ιλιάδα (μαζί με τους είκοσι παρεμβαλλομένους) και 672 στην Οδύσσεια (μαζί με τους απολόγους), της οποίας οι λόγοι εν τούτοις περιλαμβάνουν περισσότερους στίχους (1203 περισσότερους), πράγμα που σημαίνει ότι οι λόγοι της Ιλιάδος είναι μεν περισσότεροι αλλά συντομότεροι. Ο ποιητής όμως παραθέτει τόσους πολλούς λόγους, όχι μόνο επειδή αυτοί αποτελούν απαραίτητα στοιχεία της προσωπικότητας των ηρώων, αλλά και επειδή η χρησιμοποίησή τους του επέτρεπε να δίνει ζωντάνια στις διάφορες σκηνές, να τις επεκτείνει, όταν ήταν ανάγκη, και να οικονομεί την δράση του έπους. Πρόκειται για παραδοσιακό στοιχείο του έπους, το οποίο στα χέρια του εμπνευσμένου ποιητή αποκτά νέες διαστάσεις.
[...]
Σημαντικό, αμφιλεγόμενο και παλαιό είναι το θέμα κατά πόσον οι Ομηρικοί λόγοι είναι δυνατόν να θεωρηθούν ρητορικά επιτεύγματα. Το θέμα αυτό συνδέεται με το προηγούμενο στον βαθμό που η διαφορετική προσωπικότητα των ηρώων συνεπάγεται κια διαφορετικό ρητορικό ύφος. Αυτό συμπεραίνομε και από τον Πλατωνικό Ἱππία ἐλάττονα, όπου ο μεν Αχιλλεύς χαρακτηρίζεται ἀληθής τε καὶ ἁπλοῦς, ὁ δὲ Ὀδυσσεύς πολύτροπός τε καὶ ψευδής (365 b), και οι χαρακτηρισμοί αυτοί αναφέρονται και στους λόγους των ηρώων και στον χαρακτήρα τους. Φυσικά το πρώτο ερώτημα που ανακύπτει είναι τι ακριβώς εννοούμε με την λέξη ρητορική, όταν την χρησιμοποιούμε για τους Ομηρικούς λόγους. Αν πρόκειται να αναζητήσομε επαλήθευση ρητορικών κανόνων, που έγιναν γνωστοί μόλις κατά τον 5ο αι., τότε λίγες πιθανότητες υπάρχουν να δεχθούμε ρητορικά επιτεύγματα εκ μέρους του ποιητή των Ομηρικών επών. Αν όμως θεωρήσομε ως ρητορική απλώς και γενικώς τὸ πιθανῶς λέγειν, τότε είναι βέβαιο ότι θα θεωρήσομε τον Όμηρο πρόδρομο και των ρητόρων.
Μπεζαντάκος Π. Νικόλαος, Η ρητορική της ομηρικής μάχης, M. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σσ. 19-22 & 25-26
Μπορείτε ακόμη να μελετήσετε το αντίστοιχο κεφάλαιο από την αρχαία ελληνική γραμματολογία του Φάνη Κακριδή, για να κατανοήσετε καλύτερα το περιεχόμενο, τους εκπροσώπους και τα στάδια εξέλιξης της ρητορικής τέχνης:
Ρητορεία είναι η έμφυτη ή επίκτητη ικανότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει τον προφορικό του λόγο με τρόπο ευχάριστο και πειστικό. Στη γραμματολογία εξετάζουμε τους λόγους που σώθηκαν καταγραμμένοι, τους ρήτορες που τους είχαν συνθέσει και όλες τις σχετικές πληροφορίες.
Ρητορική, ή πληρέστερα ρητορική τέχνη, είναι ένα σύνολο οδηγιών ή κανόνων που μπορούν να διδαχτούν και που όποιος τους ακολουθήσει έχει πολλές πιθανότητες να επιτύχει ως ρήτορας. Στη γραμματολογία εξετάζουμε τις οδηγίες και τους κανόνες που σώθηκαν καταγραμμένοι, τους ρητοροδιδάσκαλους που τους κατάγραψαν και όλες τις σχετικές πληροφορίες.
[πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα]
Ομήρου, Οδύσσεια θ 165-175: η φυσική ευγλωττία του Οδυσσέα ως θεϊκό χάρισμα
ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ | ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ |
τὸν δ’ ἄρ’ ὑπόδρα ἰδὼν προσέφη πολύμητις Ὀδυσσεύς· |
Λοξά τον κάρφωσε και μίλησε με τη δική του γνώση ο Οδυσσεύς: |
[πηγή: Perseus Digital Library] | [πηγή: Ομήρου Οδύσσεια, ραψωδία θ, μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, στιγμή, Αθήνα 1992] |
Ομήρου Ιλιάδα Ι 432-443: η ιδανική εκπαίδευση στον ομηρικό κόσμο συνίσταται στο "μύθων τε ῥητῆρ’ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων"
ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ | ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ |
ὀψὲ δὲ δὴ μετέειπε γέρων ἱππηλάτα Φοῖνιξ |
Όσο που ο Φοίνιξ άρχισε, δακρύζοντας ως είδε |
[πηγή: Perseus Digital Library] |
[πηγή: Ομήρου Ιλιάς, μτφρ Ιακώβoς Πολυλάς, ΟΕΔΒ, 1974] |
Ομήρου, Ιλιάδα Α 247-249: η φυσική ευγλωττία του γερο-Νέστορα
ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ | ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ |
[...] τοῖσι δὲ Νέστωρ |
[...] τότ' εσηκώθη ο Νέστωρ, |
[πηγή: Perseus Digital Library] | [Αρχαία Ελληνικά (μτφρ.) Ομηρικά Έπη Ιλιάδα Β Γυμνασίου] |
Ομήρου, Ιλιάδα Β 211-216: η φλυαρία του Θερσίτη ως παράδειγμα αμετροέπειας
ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ | ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ |
Ἄλλοι μέν ῥ’ ἕζοντο, ἐρήτυθεν δὲ καθ’ ἕδρας· |
Όλος ησύχασε ο λαός κι εκάθιζαν τριγύρω· |
[πηγή: Perseus Digital Llibrary] |
[πηγή: Ομήρου Ιλιάς, μτφρ Ιακώβoς Πολυλάς, ΟΕΔΒ, 1974] |
Στοιχεία φυσικής ρητορείας ανιχνεύονται και σε αγορεύσεις πολιτικών προσώπων στον Ηρόδοτο, όπως ο λόγος του Μιλτιάδη προς Καλλίμαχο:
Χαρακτηριστικό παράδειγμα φυσικής ευγλωττίας αποτελούν οι αγορεύσεις του Θεμιστοκλή στο συμβούλιο των στρατηγών, προκειμένου να τους πείσει να ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα και όχι στον Ισθμό της Κορίνθου:
Παράδειγμα σπουδαίου φυσικού ρήτορα αποτελούσε και ο Περικλής, που αποτέλεσε μάλιστα πρότυπο για τον ρήτορα Δημοσθένη:
«Φαίνεται όμως ότι ο Δημοσθένης τας μεν άλλας αρετάς του Περικλέους δεν εθεωρούσε προσφόρους για τον εαυτό του, εζήλευε όμως και εμιμείτο τον τρόπον κατά τον οποίον εκείνος υπεκρίνετο και ενεφανίζετο εξωτερικώς και το ότι δεν ωμιλούσε ταχέως ούτε περί παντός και εκ του προχείρου, φρονών ότι δια τούτο έγινε μέγας εκείνος»
[πηγή: Πλούταρχος, «Βίοι παράλληλοι-Δημοσθένης ΙΧ», εισ. μτφρ. σχόλια Θ. Παπακωνσταντίνου, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα]
Ο Περικλής αγορεύει στην Πνύκα. Φανταστική σύνθεση του F. Foltz (19ος αι.)
[πηγή: Wikimedia Commons]
Στη Ρώμη διακρίνεται η προσωπικότητα του ρήτορα του Κικέρωνα ως δεινού φυσικού ομιλητή, ο οποίος θεωρούνταν ως ο Δημοσθένης της αρχαίας Ρώμης:
Ο Κικέρων αγορεύει κατά του Κατιλίνα στη Σύγκλητο.
Πίνακας του Cesare Maccari (Ρώµη, Μέγαρο Ιταλικής Γερουσίας)
[πηγή: Wikimedia Commons]