Χωράφια στις ξερολιθιές

Η απουσία πεδινών εκτάσεων στα νησιά οδηγούσε τους αγρότες στη δημιουργία και συντήρηση αναβαθμίδων. Όσοι έπρεπε να επιβιώσουν εκεί ήταν υποχρεωμένοι να αναζητήσουν και την ελάχιστη σπιθαμή γης. Ακόμη και όπου υπήρχε υποψία διαμόρφωσης κάποιας υποτυπώδους επίπεδης επιφάνειας με χώμα, οι κάτοικοι δεν το έβαζαν κάτω. Πάλευαν συνεχώς με το κακοτράχαλο και σκληρό περιβάλλον χρησιμοποιώντας κατά κύριο λόγο το μόνο υλικό που υπήρχε σε αφθονία, τις πέτρες!

Τις μάζευαν μία-μία και με αυτές έκαναν αναβαθμίδες, γνωστές σε πολλές περιοχές με το όνομα ξερολιθιές. Έτσι είτε συγκρατούσαν το ελάχιστο έδαφος που υπήρχε είτε μετέφεραν νέο από τα χαμηλά στα ψηλά. Επισκευάζοντάς τες φυσικά κάθε χρόνο. Τις συγκέντρωναν, λοιπόν, μία-μία και εκτός από τη χρησιμοποίησή τους στις αναβαθμίδες, τις "αξιοποιούσαν" φτιάχνοντας μεγάλους και χοντρούς πέτρινους φράχτες που εκτός από τον καθορισμό των ιδιοκτησιών ήταν και ο τόπος τοποθέτησής τους προκειμένου να μείνει λίγο ελεύθερο χώμα για τις καλλιέργειες.

Η παραδοσιακή γεωργία των νησιών

Δύο ήταν οι βασικές κατηγορίες των καλλιεργούμενων φυτών στα νησιά: τα "ετήσια" και τα "πολυετή". Σε ό,τι αφορά τα πρώτα στις καλλιέργειες κυριαρχούσαν τα σιτηρά (κριθάρι, σιτάρι, καλαμπόκι κ.λ.π.) και τα όσπρια (κουκιά, φάβα, ρεβίθια, φακές, κτηνοτροφικά κ.λ.π.).

Θα πρέπει βεβαίως στα "ετήσια" φυτά που αναφέρθηκαν προηγουμένως, να προστεθούν και ειδικές περιπτώσεις καλλιεργειών όπως το βαμβάκι (Λήμνος), ο καπνός (Σάμος), οι πατάτες (Νάξος), τα οπωροκηπευτικά (Τήνος), τα τοματάκια (Σαντορίνη) τα οποία προσέφεραν σε ορισμένες περιόδους αυξημένο εισόδημα στους κατοίκους.

Σε ό,τι αφορά τα πολυετή φυτά ουσιαστικά αναφερόμαστε στην δενδροκομία, και τα αμπέλια. Στην πλειοψηφία τους ήταν ελιές, αμυγδαλιές, συκιές, χαρουπιές, δαμασκηνιές και παρείχαν προϊόντα "μακράς διάρκειας" στον καταναλωτή. Είτε μετά από την αποξήρανση (σύκα, δαμάσκηνα) είτε μετά από μεταποίηση (λάδι, κρασί)…

…Μέσα από αιώνες εμπειρίας είχε αναπτυχθεί ένας συνδυασμός αυτών των καλλιεργειών μεταξύ τους μέσα στο χρόνο. Δεν υπήρχε ουσιαστική επικάλυψη της μιας από την άλλη κι έτσι ο αγρότης των νησιών είχε να κάνει -κάθε εποχή- με συγκεκριμένες δραστηριότητες.

Το θέρισμα, για παράδειγμα, του σιταριού και του κριθαριού ήταν μια διαδικασία που άρχιζε τον Ιούνιο. Ακολουθούσε το αλώνισμα κι έτσι υπήρχε συνεχής απασχόληση μέχρι τον Δεκαπενταύγουστο. Το μάζεμα της ελιάς άρχιζε τον Οκτώβριο και κρατούσε μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου, οπότε άρχιζαν στο Αιγαίο οι βροχές. Με αυτές "μαλάκωνε" το έδαφος κι έτσι είχε τη δυνατότητα ο γεωργός να οργώσει και να σπείρει. Υπήρχε, επομένως, ένα "κενό" από τον Δεκαπενταύγουστο μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου. Η περίοδος αυτή ήταν αφιερωμένη στον τρύγο και την παρασκευή κρασιού.

Πέρασαν, όμως, τα χρόνια και η γεωργία των νησιών μας συρρικνώθηκε σημαντικά. Ελάχιστες είναι πλέον οι καλλιεργούμενες εκτάσεις με σιτηρά και όσπρια και -χρόνο με το χρόνο- όλο και περισσότεροι ελαιώνες εγκαταλείπονται.

"Ας μιλήσουμε για νησιά" Το συγκεκριμένο επεισόδιο παρουσιάζει την άρρηκτη σχέση των κατοίκων των νησιών του ΑΙΓΑΙΟΥ με τη γεωργία, αφού αποτελεί μια από τις βασικές δραστηριότητες για την επιβίωση τους. Η αναδρομή ξεκινά από τη γεωργική καλλιέργεια των παλαιότερων χρόνων, τις ιδιαίτερες τεχνικές που εξαρτώνται από τη δομή του φυσικού περιβάλλοντος και δημιουργούν ένα ξεχωριστό τρόπο γεωργικής διαχείρισης.

Η "εξειδίκευση" των νησιών και ο πληθυσμός τους

Στη Χίο, η εξειδίκευση την οποία προσέφερε η καλλιέργεια ενός μοναδικού προϊόντος, της μαστίχας, δημιούργησε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την αύξηση του πληθυσμού στα Μαστιχοχώρια. Δηλαδή σε όλη τη Νότια Χίο. Όταν εμφανίστηκε στην αγορά η τσίχλα, το υποκατάστατο της μαστίχας, η καλλιέργεια του μαστιχόδενδρου στη Χίο υποχώρησε σημαντικά, οπότε μειώθηκε σοβαρότατα και ο πληθυσμός στα Μαστιχοχώρια.
Κάτι αντίστοιχο έχει συμβεί και στη Σύμη και τη Χάλκη, -νησιά στα Δωδεκάνησα- όπου η πληθυσμιακή τους ακμή είχε στηριχθεί στην σπογγαλιεία. Η εμφάνιση των πλαστικών σφουγγαριών -υποκατάστατο των φυσικών- δημιούργησε άνισο ανταγωνισμό. Και εκεί η πληθυσμιακή μείωση ήταν δραματική.

Στη Λέσβο η δημογραφική ακμή που υπήρξε με την εξειδίκευση στην ελαιοκαλλιέργεια, την παραγωγή λαδιού και σαπουνιού επίσης κατέρρευσε. Και εδώ με την εισαγωγή των "υποκατάστατων". Πρώτα με την ανακάλυψη των απορρυπαντικών και στη συνέχεια με τη δυναμική είσοδο στην αγορά των σπορέλαιων.

"Ελαιώνες αποχωρούντες" Η εκπομπή ταξιδεύει στη ΜΥΤΙΛΗΝΗ και παρακολουθεί από κοντά τη διαδικασία συλλογής της ελιάς, την παραγωγή του ελαιόλαδου και του σαπουνιού. Παρουσιάζει επίσης μύθους και παραδόσεις σχετικά με την ελιά, καθώς και στοιχεία για την πτώση της παραγωγής και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι αγρότες και οι παραγωγοί.

Εις υγείαν

Οι καλλιέργειες των σιτηρών, των οσπρίων, της ελιάς και του αμπελιού ήταν οι βασικές γεωργικές ασχολίες των νησιωτών μας στο Αιγαίο. Ελάχιστες είναι πλέον οι καλλιεργούμενες εκτάσεις με σιτηρά και όσπρια και -χρόνο με το χρόνο- όλο και περισσότεροι ελαιώνες εγκαταλείπονται. Όμως, σε γενικές γραμμές, τα αμπέλια και η παραγωγή κρασιού δεν πάει και τόσο άσχημα. Στη Λήμνο, για παράδειγμα, υπήρχε το 1961 μια παραγωγή κρασιού που έφθανε τους 2.300 τόνους. Σήμερα, έχει αυξηθεί κατά 20%. Στη Σάμο η παραγωγή, την ίδια εποχή, ήταν 8.000 τόνους και σήμερα φτάσαμε τους 11.000 τόνους και στα Δωδεκάνησα από 7.700 είχαμε διπλασιασμό.

Βλέποντας τις μεγάλες αυξήσεις στην παραγωγή κρασιού στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα κάποιος θα ρωτήσει: "Έχει σχέση αυτή η αύξηση με τον τουρισμό;". Δεν είναι ο τουρισμός η κύρια ερμηνεία μια και το κρασί του Αιγαίου έχει αρίστη ποιότητα και φημισμένες είναι οι ποικιλίες του στο εξωτερικό. Η νέα γεωργική τεχνολογία οδήγησε και την αμπελουργία σε νέου τύπου προϊόντα μεγάλων αποδόσεων. Όμως, ευτυχώς, τα παραπάνω ισχύουν κύρια για τις "επιτραπέζιες", όπως λέγονται, ποικιλίες μια και το καλό κρασί εξακολουθεί να παράγεται στα "ξερικά" χωραφάκια των μικρών αποδόσεων. Όπως αυτά του Αιγαίου.

Παρόλο, όμως, που αυξήθηκε η παραγωγή εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα, τα οποία εστιάζονται στο γεγονός της διάθεσης αρίστου προϊόντος σε χαμηλή τιμή.

Πόσοι, άραγε, γνωρίζουν ότι από τη Σάμο εξάγεται κρασί και μούστος χύμα; Ότι το περιεχόμενο μερικών "γαλλικών" και "ιταλικών" κρασιών αρίστης ποιότητας προέρχονται από τη Λήμνο; Ότι η Ελλάδα εξάγει περίπου 100.000 τόνους κρασί το χρόνο;

"Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα-Σάμος" Στο συγκεκριμένο επεισόδιο της σειράς «ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» η ΜΑΓΙΑ ΤΣΟΚΛΗ ταξιδεύει στο νησί της ΣΑΜΟΥ. Κατά τη διάρκεια της εκπομπής παρουσιάζονται στοιχεία για την ιστορία του νησιού, τις ασχολίες των κατοίκων, ενώ ιδιαίτερος λόγος γίνεται για την αμπελουργία και την παραγωγή του σαμιώτικου κρασιού, με εικόνες από τον τρύγο και την παραδοσιακή διαδικασία παρασκευής του ντόπιου κρασιού.

"Σάμος από χώμα και νερό - Αμπέλι" Διάρκεια 4 λεπτά.

Διασκευασμένα αποσπάσματα από κείμενο του Καθ. Ν. Σ. Μάργαρη (Τελευταία προσπέλαση: 04/01/2012)