Θέσεις αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων για την έννοια του Νόμου
Οι Προσωκρατικοί εκτός από τα κοσμολογικά ερωτήματα που έθεσαν, ασχολήθηκαν και με τις έννοιες του νόμου, της αρετής, της φρόνησης, της σοφίας και της δικαιοσύνης. Στα παρακάτω αποσπάσματα, που παρατίθενται στην τέταρτη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου, αναπτύσσονται οι απόψεις του Ηράκλειτου για το κύρος των ανθρώπινων νόμων:
Πόλη και νόμος
(α) Όσοι μιλούν μυαλωμένα πρέπει να στηρίζονται σ' αυτό που είναι κοινό σε όλους, πως μια πόλη πρέπει να στηρίζεται στον νόμο της, και με πολύ μεγαλύτερη εμπιστοσύνη γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από έναν νόμο, τον θείο· γιατί αυτός έχει όση δύναμη θέλει και όχι μόνο φτάνει για όλους, παρά μένει και υπόλοιπο.
(Ἡράκλειτος, απόσπ. 114)
(β) O λαός πρέπει να υπερασπίζεται τον νόμο όπως τα τείχη της πόλης.
(Ἡράκλειτος, απόσπ. 44)
Οι μαθητές μπορούν να διαβάσουν και το σχετικό σχόλιο που παρατίθεται στο βιβλίο του εκπαιδευτικού, για να κατανοήσουν καλύτερα την αντίληψη του Ηράκλειτου για την έννοια του νόμου και τη σύνδεση της έννοιας αυτής με την έννοια του Λόγου:
[πηγή: Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα]
Απόψεις του Δημόκριτου για την έννοια του Νόμου
Στα παρακάτω αποσπάσματα, που παρατίθενται ως παράλληλα κείμενα στην τέταρτη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου, ο Δημόκριτος αναλύει τη σχέση του νόμου με βασικές ηθικές αξίες και αρετές:
Πειθώ Λόγου, Nόμος και ανθρώπινες πράξεις
Όποιος χρησιμοποιεί, για να προωθήσει την αρετή, τις παραινέσεις και την πειθώ του λόγου, θα 'χει καλύτερα αποτελέσματα, παρά αν χρησιμοποιήσει τον νόμο και τον καταναγκασμό. Γιατί είναι πολύ πιθανό να αμαρτάνει κρυφά εκείνος που μόνο ο νόμος τον αποτρέπει από την αδικία, ενώ εκείνος που οδηγείται από την πίστη στο πρέπον, δε θα κάνει τίποτα άπρεπο ούτε κρυφά ούτε φανερά. Γι' αυτό, όποιος κάνει το σωστό με σύνεση κι επίγνωση αναδεικνύεται γενναίος και ευθύς άνθρωπος.
(Δημόκριτος, απόσπ. 181)
Nόμοι, ελευθερία και ανθρώπινες κακίες
Oι νόμοι δε θα εμπόδιζαν τους ανθρώπους να ζουν όπως θα ήθελε ο καθένας, αν οι άνθρωποι δεν έβλαπταν ο ένας τον άλλο· διότι ο φθόνος προκαλεί την έναρξη της διαμάχης.
(Δημόκριτος, απόσπ. 245)
Οι μαθητές μπορούν να διαβάσουν και το σχετικό σχόλιο από το βιβλίο του εκπαιδευτικού, για να κατανοήσουν την αντίληψη του Δημόκριτου σχετικά με τη σχέση του νόμου και της δικαιοσύνης στο πλαίσιο της πόλης-κράτους:
[πηγή: Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα]
Αντιλήψεις των Σοφιστών για την αντίθεση του νόμου και της φύσης
Ένα από τα κύρια θέματα που απασχόλησε τους Σοφιστές ήταν η αντίθεση της «φύσης» και του «νόμου». Στο παρακάτω απόσπασμα, που βρίσκεται στην τέταρτη ενότητα του δεύτερου κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου, ο Αντιφώντας υποστηρίζει πως υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στις «επιταγές των νόμων» και τις «επιταγές της φύσης»:
H αντίθεση Νόμου και Φύσης
∆ικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνεις τους νόμους και τα έθιμα της πόλης, της οποίας είσαι πολίτης. Ο άνθρωπος θα αποκόμιζε από τη δικαιοσύνη την πιο μεγάλη ωφέλεια για το άτομό του, αν μπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρούσε τους νόμους ως κάτι σημαντικό, ενώ αντίθετα, άμα είναι μόνος του χωρίς άλλους μπροστά του, ακολουθούσε τις επιταγές της φύσης. Γιατί οι επιταγές του νόμου είναι αυθαίρετες, ενώ της φύσης είναι αναγκαίες κι οι επιταγές των νόμων είναι συμβατικές και όχι από τη φύση, ενώ οι επιταγές της φύσης είναι ακριβώς το αντίθετο […] Όποιος παραβαίνει τους νόμους και τα έθιμα, αν δεν υποπέσει στην αντίληψη αυτών που τα έχουν αποδεχθεί, αποφεύγει και την ντροπή και την τιμωρία ενώ, αν δε μείνει απαρατήρητος, δεν τα αποφεύγει. Απεναντίας, άμα παραβιάζει τις εγγενείς απαιτήσεις της φύσης πέρα από ένα όριο, το κακό γι' αυτόν δε μετριάζεται διόλου, αν μείνει απαρατήρητος απ' όλους τους ανθρώπους, ούτε γίνεται μεγαλύτερο, αν υποπέσει στην αντίληψη όλων των ανθρώπων.
(Ἀντιφῶν, απόσπ. 44Α)
Οι μαθητές μπορούν να διαβάσουν και το σχετικό σχόλιο που παρατίθεται στο βιβλίο του εκπαιδευτικού, για να κατανοήσουν καλύτερα τις αντιλήψεις του Αντιφώντα και των σοφιστών για την αντιπαράθεση του φυσικού και θετού δικαίου:
[πηγή: Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα]
Οι νόμοι κατά τον Σωκράτη και Πλάτωνα
Οι απόψεις του Σωκράτη και του Πλάτωνα σχετικά με τη μεγάλη σημασία της υπακοής των πολιτών στους νόμους αναπτύσσονται στα παρακάτω αποσπάσματα που παρατίθενται ως παράλληλα κείμενα στη δεύτερη ενότητα του τρίτου κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου:
Oι «Nόμοι» μιλούν στον Σωκράτη
«Σκέψου λοιπόν, Σωκράτη», θα έλεγαν ίσως οι νόμοι, «αν είναι αλήθεια αυτό που λέμε, ότι δηλαδή δεν είναι δίκαια αυτά που επιχειρείς τώρα εναντίον μας. Εμείς σε γεννήσαμε, σε αναθρέψαμε, σε εκπαιδεύσαμε και μεταδώσαμε σε σένα και σε όλους τους άλλους πολίτες όσα καλά πράγματα μπορούσαμε. Όμως κάναμε σαφές ότι έχουμε δώσει την εξουσία σε όποιο Αθηναίο θέλει, αφού περάσει τη δοκιμασία και δει όσα γίνονται στην πόλη και εμάς τους νόμους, αν δεν του αρέσουμε, να πάρει τα πράγματά του και να πάει όπου θέλει […] Όποιος όμως από τους πολίτες παραμείνει, ενώ βλέπει με ποιο τρόπο διεξάγουμε τις δίκες και γενικά κυβερνάμε την πόλη, εμείς προϋποθέτουμε ότι έχει συμφωνήσει μαζί μας έμπρακτα να εκτελεί αυτά που διατάζουμε· και εμείς υποστηρίζουμε ότι όποιος δεν υπακούει αδικεί τριπλά: δείχνει ανυπακοή σε μας που τον γεννήσαμε και τον αναθρέψαμε και, ενώ συμφώνησε να μας υπακούει, ούτε αυτό κάνει ούτε μας πείθει ότι δεν κάνουμε κάτι σωστά…»
(Πλάτων, Κρίτων, 52c-e)
[Aθηναίος:] Σ' όποια δηλαδή πόλη ο νόμος υποτάσσεται και ακυρώνεται από τους άρχοντες, βλέπω πολύ γρήγορη την καταστροφή της. Σ' όποια όμως πόλη ο νόμος είναι απόλυτος κυρίαρχος των αρχόντων και οι άρχοντες δούλοι του νόμου, βλέπω καθαρά ότι υπάρχει σωτηρία κι όλα τα καλά που έχουν δώσει οι θεοί στις πόλεις.
(Πλάτων, Nόμοι, Δ, 715d)
Οι μαθητές μπορούν να διαβάσουν και τα σχετικά σχόλια από το βιβλίο του εκπαιδευτικού, για να κατανοήσουν καλύτερα τις αντιλήψεις του Σωκράτη και Πλάτωνα για τη σημασία που έχει για μια ευνομούμενη πολιτεία η εφαρμογή των νόμων:
[πηγή: Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα]
Η άποψη του Σωκράτη για την πιστή τήρηση των νόμων της πόλης-κράτους αναλύεται και σχολιάζεται στο παρακάτω παράθεμα:
Από καλλιτεχνική άποψη, ο εικαστικός ρόλος του προκείμενου μύθου είναι να δημιουργήσει μια συναισθηματική διάθεση εξιδανίκευσης αντάξια των υψηλών ηθικών απαιτήσεων που έχει από τη συνείδηση η σωκρατική διδασκαλία –να προξενήσει έναν απεριόριστο "σεβασμό" για την αξία του ηθικού νόμου, ο οποίος επιβάλλει και δικαιολογεί το μαρτύριο του φιλοσόφου. [...] Εξυπονοείται μια αντίληψη της κοινωνίας σύμφωνη με τη βασική διδασκαλία κάθε "κοινωνικού συμβολαίου", διδασκαλία οικεία –φυσικά– στα μέλη μιας πολιτείας που γνώριζε από άμεση πείρα πώς θεσπίζεται η νομοθεσία. Ο μύθος εκφράζει τη θεμελιακή αλήθεια της θεωρίας του "κοινωνικού συμβολαίου" , αμόλευτη από κάθε ιστορική πλάνη ως προς τη γέννηση της "κοινωνίας". Διατυπώνεται η αντίληψη ότι ένας άνθρωπος, που σε όλη του τη ζωή συμμερίστηκε τη μοίρα της πολιτείας του και δέχτηκε το "κοινωνικό σύστημά" της, έχει δεσμευτεί σιωπηρά να υποστηρίζει τη μορφή της κοινωνικής οργάνωσης στην οποία στηρίζεται η πολιτειακή τάξη, και δεν δικαιούται έντιμα να περιφρονήσει την υποχρέωσή του αυτή για χάρη του προσωπικού του συμφέροντος. Εκεί βρίσκεται το πραγματικό νόημα του συχνά παρερμηνευμένου δόγματος της "παθητικής υπακοής".
[πηγή: Α. Ε. Τaylor, Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ιορδάνης Αρζόγλου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992, σελ. 210]
Οι νόμοι κατά τον Αριστοτέλη
Οι απόψεις του Αριστοτέλη σχετικά με τη θέση των νόμων σε μια ευνομούμενη πολιτεία αναπτύσσονται στο παρακάτω απόσπασμα, που δίνεται ως παράλληλο κείμενο στην πέμπτη ενότητα του τέταρτου κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου:
Ο άνθρωπος είναι το χειρότερο ζώο όταν ζει χωρίς νόμους
∆ιότι, όπως ο άνθρωπος, όταν πετύχει την πλήρη ηθικοπολιτική του ανάπτυξη, είναι το τελειότερο ζώο, έτσι είναι το χειρότερο απ' όλα, όταν ζει χωρίς νόμους και σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Η χειρότερη μορφή αδικίας είναι βεβαίως εκείνη που διαθέτει όπλα. Και ο άνθρωπος γεννιέται έχοντας ως όπλα τις δυνατότητές του για διανοητικές και ηθικές αρετές. Αυτά όμως μπορεί να τα χρησιμοποιήσει κατεξοχήν και για αντίθετους σκοπούς. Γι' αυτό ο άνθρωπος χωρίς αρετή είναι το πιο ανόσιο και άγριο ζώο και σχετικά με τις σαρκικές και γαστριμαργικές απολαύσεις το χειρότερο απ' όλα. Αντίθετα, η δικαιοσύνη συνάπτεται με τους θεσμούς της πολιτικής κοινωνίας. ∆ιότι το σύστημα απονομής δικαιοσύνης είναι η τάξη της πολιτικής κοινωνίας και η δικαιοσύνη είναι απόφανση περί του δικαίου.
(Ἀριστοτέλης, Πολιτικά, Α, 1253a 31-1253b 39)
Ο νόμος κατά τους Στωικούς φιλοσόφους
Οι απόψεις των Στωικών φιλοσόφων για τη μεγάλη σημασία του φυσικού νόμου αναπτύσσονται στο παρακάτω απόσπασμα που δίνεται ως παράλληλο κείμενο στην τέταρτη ενότητα του πέμπτου κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου:
Ο νόμος της φύσης
Ο φυσικός νόμος είναι βασιλέας των πάντων – θεών και ανθρώπων. Πρέπει να είναι το κριτήριο του καλού και του κακού, να άρχει και να ηγεμονεύει στις ανθρώπινες κοινωνίες, να θέτει το μέτρο για το δίκαιο και το άδικο, να επιβάλλει στα φύσει πολιτικά ζώα εκείνα που πρέπει να γίνονται και να απαγορεύει εκείνα που δεν πρέπει να γίνονται.
(Χρύσιππος, SVF ΙΙΙ, απόσπ. 314)
Οι αντιλήψεις των Στωικών για την εξουσία του νόμου αναλύονται στο παρακάτω παράθεμα που παρατίθεται στο βιβλίο του εκπαιδευτικού:
[πηγή: Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ Γυμνασίου, Βιβλίο Εκπαιδευτικού, ΟΕΔΒ, Αθήνα]
Η νομοθετική εξουσία αποτελεί έναν από τους τρεις βασικούς πυλώνες της Ελληνικής Δημοκρατίας (οι άλλοι δύο είναι η εκτελεστική και η δικαστική εξουσία). Σχετικά με τα όργανα και τον τρόπο άσκησης της εξουσίας αυτής μπορείτε να μελετήσετε την παρακάτω υποενότητα του σχολικού εγχειριδίου της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής Γ Γυμνασίου:
10.1.2 Αρμοδιότητες της Βουλής
Επειδή η Βουλή, όπως είδαμε, αποτελεί το όργανο της Πολιτείας στο οποίο αντιπροσωπεύονται και εκφράζονται οι βασικές πολιτικές απόψεις του λαού, ασκεί τις σημαντικότερες αρμοδιότητες για την ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Αποτελεί δηλαδή, το χώρο όπου διεξάγεται ο δημόσιος πολιτικός διάλογος από τους αντιπροσώπους μας (Βουλευτές) σχετικά με τα προβλήματα του Ελληνικού έθνους και τη συμμετοχή της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Συγκεκριμένα:
α. Στη Βουλή ανήκει η αρμοδιότητα να θεσπίζει τους νόμους του κράτους. Αφού κατατεθεί ένα νομοσχέδιο στη Βουλή, παραπέμπεται για επεξεργασία σε μια κοινοβουλευτική επιτροπή που αποτελείται από βουλευτές όλων των κομμάτων, ανάλογα με τη δύναμή τους μέσα στη Βουλή. Το επεξεργασμένο πια νομοσχέδιο, συζητείται και ψηφίζεται από τη Βουλή και γίνεται νόμος του κράτους. Στη συνέχεια ο νόμος εκδίδεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και δημοσιεύεται στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ). Οι νόμοι που ψηφίζονται από τη Βουλή δεν επιτρέπεται να έρχονται σε αντίθεση με τους κανόνες δικαίου που θέτει το Σύνταγμα.
Στο πλαίσιο της Eλληνικής Δημοκρατίας, όλοι οι νόμοι και τα Προεδρικά Διατάγματα δημοσιεύονται τόσο έντυπα (στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως), όσο και ηλεκτρονικά (στην ιστοσελίδα του Εθνικού Τυπογραφείου), με απώτερο σκοπό ο σύγχρονος πολίτης να έχει πρόσβαση στα νομικά αυτά κείμενα.
