Σεβασμός του Σοφοκλή στις μυθικές και θρησκευτικές παραδόσεις

Η ισχυρή θεϊκή βούληση στον Σοφοκλή:

Είναι ευεξήγητο το γεγονός ότι στον Οἰδίποδα Τ. πολλοί βλέπουν το κορύφωμα της σοφόκλειας δημιουργίας ή και της τραγικής τέχνης γενικά. Σ’ αυτό ειδικά το έργο, περισσότερο από ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο, βασικό συστατικό αποτελεί η τραγική ειρωνεία που δείχνει τον άνθρωπο σε αδιέξοδη εμπλοκή. Οι θεοί έριξαν γύρω του το δίχτυ, και κάθε κίνηση για να το αποτινάξει το τυλίγει πιο σφιχτά γύρω από τον ήρωα που παλεύει τραγικά. «Ο Απόλλων ήταν· ο Απόλλων, φίλοι μου!»
[…] Ποικίλοι είναι οι τρόποι που ενεργούν οι θεοί· μπορεί να παίρνουν τη μορφή καθαρής τιμωρίας για μια καθαρή ασέβεια ή μπορεί να διαλέγουν για θύμα τον αθώο. Πάντα όμως είναι η ίδια ισχυρή θεϊκή βούληση, στην οποία οφείλει να υποταχτεί γεμάτος σεβασμό ο άνθρωπος, έχοντας πλήρη συναίσθηση των ορίων του. Η βαθιά ευσέβεια που πιστοποιήθηκε επανειλημμένα στο έργο του Σοφοκλή, ήδη από την αρχαιότητα, αναπτύσσεται πάνω στο έδαφος της παραδοσιακής θρησκείας, αλλά πολύ πάνω και πολύ πέρα από αυτήν· φτάνει στο ύψος μιας ευσέβειας που μετρά την οδύνη της ανθρώπινης εγκατάλειψης ώς το έσχατο βάθος της, και παρ’ όλη τη φρίκη και μέσα στη φρίκη τιμά την παρουσία του θεού.

[πηγή: A. Lesky, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τόμος Α΄, μτφ. Ν. Χ. Χουρμουζιάδη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987, σελ. 449-450]

Η πεποίθηση του Σοφοκλή για τη θρησκεία ως απόλυτη αυθεντία και την ουτιδανότητα του ανθρώπου:

(Για τον Σοφοκλή) η χειρότερη ύβρις είναι να νομίζει (ο άνθρωπος) ότι μπορεί να τα βάλει με τον θεό και να κυριαρχήσει με τον νου του πάνω στην πραγματικότητα, την οποία δεν μπορεί να δει σε βάθος. Ο άνθρωπος, πράττοντας και πάσχοντας, πρέπει να αποδεχθεί με τη θέλησή του την παράλογη βούληση των θεών […]. Τούτη η πεποίθηση για την απολυτότητα της παραδοσιακής θρησκείας, με όλον τον παραλογισμό της και χωρίς την παραμικρή μεθερμηνεία, η πεποίθηση για την απόλυτη εξουσία και ισχύ της θείας βούλησης, η οποία κατευθύνει τα πάντα, και τα πεπρωμένα των ανθρώπων, και την οποία είναι ανώφελο και καταστρεπτικό να αντιστρατεύεται κανείς, κυριαρχεί σε όλη την τραγωδία του Σοφοκλή και σ’ αυτήν εδράζεται η ηρωική-τραγική του αντίληψη για την ανθρώπινη ζωή […].
Ο ποιητής μεγαλουργεί στον Οιδίποδα Τύραννο, το μεγαλειωδέστερο έργο του, το οποίο μπορεί να αξιολογηθεί ως η υπέρτατη έκφραση της δικής του βιοθεωρίας. Αυτό το δράμα συνηθίζουν να το αποκαλούν «τραγωδία του πεπρωμένου». Είναι, πράγματι, όμως μόνο στο μέτρο όπου δείχνει ότι και ο εξυπνότερος άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει από τη δύναμη των θεών και είναι αναγκασμένος ακόμη και να πέσει σε ενοχή, αν αυτή είναι η βούληση των θεών. Η πραγματική πρόθεση του ποιητή όμως είναι η διάσωση της θρησκείας και των αποκαλύψεών της. Γιατί για τον Σοφοκλή η θρησκεία στηρίζεται απόλυτα στην πίστη προς τη μαντική. Η προφητεία, όχι μόνο εκείνη των διαφόρων μάντεων, αλλά και η προφητεία του Δελφικού θεού, δεχόταν πολλές αμφισβητήσεις και επιθέσεις εκείνη την εποχή. Γι’ αυτό και η τραγωδία αποδεικνύει την ουτιδανότητα του ανθρώπου με βάση την έπαρση του νου. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτής της απατηλής διανοητικής περηφάνιας είναι ο σοφός Οιδίπους, ο οποίος έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας με τη δική του εξυπνάδα, χωρίς αποκάλυψη του θεού […]. Και ο ποιητής ενισχύει αυτή την προειδοποίηση για την παραγνώριση της δύναμης των θεών δείχνοντας ανάγλυφα την ουτιδανότητα του ανθρώπου, ακόμη και του φαινομενικά ευτυχέστερου και σοφότερου, με το παράδειγμα της μοίρας του Οιδίποδα. «Αυτός είναι ο άνθρωπος!». Μέσα σ’ αυτήν την υπόμνηση του ηγεμόνα, που από το μεγαλύτερο ύψος της ανθρώπινης ύπαρξης γκρεμίστηκε στη μεγαλύτερη δυστυχία, που συμβολίζει όλους όσοι πιστεύουν ότι μπορούν να δημιουργήσουν την τύχη τους και να νικήσουν τη μοίρα και τους θεούς, απηχείται η απροσμέτρητη τραγωδία της ανθρώπινης μοίρας. 

[πηγή: Nestle Wilhelm, Από τον μύθο στον λόγο, τομ. Β΄,  μτφ. Άννα Γεωργίου, Γνώση, Αθήνα 1999,  σελ. 664-667]

Το βαθύ θρησκευτικό αίσθημα του Σοφοκλή:

Η σκιαγράφηση χαρακτήρων είναι η μια πλευρά της σοφόκλειας τραγωδίας. Η θρησκεία είναι η άλλη. Γνωρίζουμε ότι ο Σοφοκλής θεωρούνταν ως ένας από τους περισσότερο θρησκευόμενους άνδρες στην Αθήνα και ότι η προσκόλληση στην παραδοσιακή θρησκεία ήταν χαρακτηριστική του κύκλου, στον οποίο κινούνταν αυτός […]. Η θρησκεία των τραγωδιών έχει μικρή σχέση με τον σκοτεινό μυστικισμό του Αισχύλου ή με τη διανοητική κριτική στάση του Ευριπίδη· είναι η παραδοσιακή θρησκεία εξευγενισμένη και αποκαθαρμένη. Οι μύθοι είναι ιερές ιστορίες, των οποίων πρέπει να γίνεται διαπραγμάτευση με σεβασμό. Αν κάποιο σημείο είναι απαράδεκτο, τούτο δεν πρέπει να κριτικάρεται, αλλά μπορεί να αποσιωπάται ή να διορθώνεται σιωπηλά. Αλλά ο μύθος, όπως τελικά παρουσιάζεται, πρέπει να γίνεται αποδεκτός από τον πιστό· ακόμη και η μεγαλύτερη προσωπικότητα παραβιάζει τους νόμους των θεών με συνέπεια την καταστροφή της.

[πηγή: T.B.L. Webster, Εισαγωγή στον Σοφοκλή, μτφ.-επιμ. Ιωάννης Αχ. Μπάρμπας, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 183]

info