H διδασκαλίας της πολιτικής αρετής ως βασικό μορφωτικό ιδεώδες

Το παρακάτω απόσπασμα της Ιλιάδας Ι 432-443 αναφέρεται στο περιεχόμενο της διδασκαλίας του ιδανικού ήρωα κατά το ομηρικό παιδευτικό ιδεώδες:

Στο παρακάτω απόσπασμα αναλύεται το ιδεώδες της ζωής και της μόρφωσης ενός ατόμου κατά την ομηρική εποχή:

«Ιδιαίτερα στην ελληνική πρώιμη εποχή, το μεμονωμένο άτομο εξακολουθεί να είναι σταθερά ενταγμένο στον τρόπο ζωής της κοινότητας. Ο αρχαϊκός ελληνικός κόσμος (γύρω στο 800 π.Χ.), του οποίου το πνεύμα γνωρίζουμε κατά τον καλύτερο τρόπο μέσα από το ομηρικό έπος, έχει αυλική-αριστοκρατική κοινωνική οργάνωση. Κάτω από την τάξη των ευγενών, που είναι φορείς των κοινών και του πολιτισμού, υπάρχει μόνον μια μάζα λαού χωρίς δικαιώματα, παρά το γεγονός ότι ο ευγενής διατηρεί μια προσωπική-πατριαρχική σχέση με το λαό. Η εξουσιάζουσα τάξη των ευγενών επιδεικνύει έναν υπεροπτικό ανθρωπισμό, που τον τροφοδοτεί η πλήρης συναίσθηση της ισχύος της, και διακατέχεται από ιερή χαρά για τη ζωή. Οι άνθρωποι εμφανίζονται εδώ εξυψωμένοι στο ιδεαλιστικό-θεϊκό επίπεδο και οι θεοί θεωρούνται άνθρωποι σε μεγέθυνση. Ο άνθρωπος φαίνεται να ζει πράγματι αμέριμνος, έχει πολλή «σχολή» και θεωρεί τον εαυτό του προορισμένο για την εξουσία και τον πόλεμο. Όποιος αποδεικνύεται ως ο ισχυρότερος έχει κατά βάση και δίκιο· μόνον η μοίρα στέκει πάνω από όλα. Σ' αυτόν τον άνθρωπο ανταποκρίνεται το ιδεώδες της ζωής και της μόρφωσης. Η συμπεριφορά είναι υποχρεωτικό να συμφωνεί μ' αυτήν που αρμόζει στην τάξη των ευγενών, ανδρική ρώμη και ηρωικό πνεύμα οφείλουν να συνδέονται με τα αυλικά-αριστοκρατικά ήθη. Η ανδρεία είναι ύψιστη αρετή, αλλά απαιτούνται επίσης σωματικό κάλλος και πνευματική ευγένεια, ενώ ιδιαίτερα επιθυμητή είναι γι' αυτούς τους ομηρικούς ήρωες η εξωτερική τιμή (την τιμή την επιδιώκουν και οι θεοί –τόσο μεταξύ τους όσο και απέναντι στους ανθρώπους– και για κάθε τραυματισμό της αισθάνονται βαθιά προσβεβλημένοι!)»

[πηγή: Reble Albert, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Παπαδήμας, Αθήνα 1992, σ. 26-27]

Ο σοφιστής Πρωταγόρας αναλύει το περιεχόμενο της διδασκαλίας του στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα 318Ε-320C:

Στο παρακάτω απόσπασμα αναλύονται το περιεχόμενο και οι σκοποί της διδασκαλίας των σοφιστών:

Μια ανώτερη μορφωτική ιδέα, που φθάνει ακόμη πιο πέρα από αυτήν, την υποχρεωτική για όλους εκπαίδευση, αναπτύσσεται στην Αθήνα για πρώτη φορά γύρω στο 400 π.Χ. και στη συνέχεια ιδιαίτερα στον 4ο αι., και μάλιστα προς δύο κατευθύνσεις: προς την πλευρά του ρητορικού-πρακτικού για τη ζωή (Σοφιστές) και προς την πλευρά του αυστηρά φιλοσοφικού-επιστημονικού (η γραμμή Σωκράτης-Πλάτων-Αριστοτέλης-Ακαδημίες). Η ρητορική και φιλοσοφία έγιναν αργότερα μαζί με τις «ελεύθερες τέχνες» τα θεμέλια για την ανώτερη παιδεία ολόκληρης της Δύσης και επέδρασαν ως μεγάλες μορφωτικές ιδέες και μορφωτικές δυνάμεις μέσα από την ύστερη αρχαιότητα, το Μεσαίωνα και τους νεότερους χρόνους. Παράλληλα, το ρητορικό και φιλοσοφικό μορφωτικό ιδεώδες βρίσκονταν σύμφωνα με τη φύση τους σε διαρκή ανταγωνισμό μεταξύ τους και κυριάρχησαν εναλλάξ στο πεδίο αυτού του ανταγωνισμού (π.χ. η ελληνιστική εποχή και οι 16ος/17ος αιώνες προσδιορίστηκαν καθοριστικά από τη ρητορική). Και οι δύο ιδέες, λοιπόν, έχουν τις ρίζες τους στο μεγάλο μετασχηματισμό της ελληνικής ζωής στο σύνολό της, ο οποίος άρχισε στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. Μέχρι τότε οι αποφασιστικές μορφωτικές δυνάμεις υπήρξαν ο μύθος και η ποίηση, που τώρα εκτοπίζονται από τη ρητορική και τη φιλοσοφία. Το γεγονός αυτό βρίσκεται σε συνάρτηση με τη γενική ανάπτυξη της ελληνικής πνευματικής ζωής, ανάπτυξη η οποία ήδη στις τελευταίες δεκαετίες του 5ου αι. οδηγεί στον Ελληνικό Διαφωτισμό και κλονίζει την τάξη πραγμάτων της αρχαίας ελληνικής πόλης. [.....]
Από δω, λοιπόν, προκύπτει με τη σειρά του ένα καυτό παιδαγωγικό πρόβλημα: φαίνεται να απαιτείται μια ανώτερη μόρφωση· και σκοπός των Σοφιστών γίνεται τώρα η μετάδοση αυτής της μόρφωσης. Αυτοί οι επαγγελματίες πλανόδιοι δάσκαλοι, που με ευχαρίστηση αμείβονται και που γίνονται σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα αντικείμενο συζητήσεων στην Αθήνα, δεν είναι ούτε απλοί ρήτορες ούτε και θέλουν με τη στενή έννοια να επιτηδεύονται στην επιστήμη ή να είναι φιλόσοφοι. Αυτό που τους ενδιαφέρει περισσότερο είναι να δώσουν στους νέους των αριστοκρατικών οικογενειών εκείνη την ανώτερη μόρφωση που τους χρειάζεται στη ζωή τους. Σκοπός τους είναι η ικανότητα για τη ζωή και η ολόπλευρη μόρφωση. Η κατεύθυνση τους είναι μονόπλευρα πρακτική. Ακόμη και στη γνώση τους ενδιαφέρει περισσότερο το πρακτικά αξιοποιήσιμο παρά το τι είναι «αληθινό» και τι «ψεύτικο». Θέλουν να διδάξουν μια ανώτερη «γενική μόρφωση» («εγκύκλιος παιδεία») πάνω από τη στοιχειώδη, να ασχοληθούν δηλαδή προγραμματισμένα με αυτό που μέχρι τώρα είχε αφεθεί στην τύχη και που αποδεικνυόταν ολοένα και περισσότερο ως σημαντικό. Γίνονται έτσι οι πραγματικοί ιδρυτές της ανώτερης μόρφωσης και της ανώτερης εκπαίδευσης των επόμενων 2000 χρόνων –και μάλιστα όχι μόνον για το γεγονός ότι απαιτούν μια πολιτική αρετή, μια «ολόπλευρη παιδεία», αλλά πολύ περισσότερο με κριτήριο το τι απαιτούν ως τέτοια. Πρόκειται για τέσσερα αντικείμενα:

1. (Ως υποδομή για όλα τα άλλα) Γραμματική, δηλαδή γνώση της γλώσσας και της δομής της.
2. Διαλεκτική, δηλαδή άσκηση στη χρήση των λέξεων, ως λόγος και αντίλογος.
3. Ρητορική, δηλαδή τέχνη του λόγου, με σκοπό την πειστική-παρουσίαση ενός πράγματος και την επιβολή του.
4. Πολιτειογνωσία ή Τέχνη της Πολιτικής, δηλαδή εμβαθυμένη γνώση πάνω στους σημαντικότερους τομείς, στους οποίους συγκαταλέγονται κατά κύριο λόγο η αριθμητική, η γεωμετρία, η αστρονομία και η μουσική.

[πηγή: Reble Albert, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Παπαδήμας, Αθήνα 1992, σ. 37-39]

Ο Σωκράτης, αντίθετα από τους σοφιστές, απέβλεπε στην καθαρά ηθική κατεύθυνση της παιδείας:

Ο Σωκράτης (469-399), «το πιο ισχυρό παιδαγωγικό φαινόμενο στην ιστορία της Δύσης» (W. Jaeger), έχει τις ρίζες του, όπως και οι Σοφιστές, στη μεγάλη κίνηση του Διαφωτισμού των τελευταίων δεκαετιών του 5ου αι. και είναι, ακριβώς όπως κι αυτοί, κυρίως παιδαγωγός και όχι συστηματικός φιλόσοφος [...]
Η αρετή λοιπόν για το Σωκράτη είναι διδακτή μόνο στο βαθμό που συνδέεται με τη συνείδηση και την έλλογη αυτεπίγνωση, που είναι δυνατό να αφυπνιστεί. Ταυτόχρονα όμως, είναι εξίσου μη διδακτή, όταν κάποιος, όπως θέλουν οι Σοφιστές, δεν μπορεί να τη «διδάξει» στον άλλο θετικά – και, βέβαια, όχι με τη ρητορική. Για το λόγο αυτόν ο Σωκράτης αρνείται να ονομάζεται δάσκαλος της αρετής (όπως αυτοαποκαλούνταν οι Σοφιστές). [...]
Στο βαθμό που ο Σωκράτης αντιμετωπίζει αυτή την ηθική, αυτόνομη προσωπικότητα ως τον πυρήνα της κοινωνικής ζωής στο σύνολό της, ο άνθρωπος είναι γι' αυτόν πρωταρχικά άνθρωπος και όχι πολίτης. Αφαιρεί από το κράτος ένα μέρος εκείνης της σπουδαιότητας, που είχε η ελληνική πόλη. Με τον τρόπο αυτό η σκέψη του υπερσκελίζει τον ατομικισμό των Σοφιστών και προετοιμάζει ταυτόχρονα την εσωτερική υπέρβαση της πόλης, στην οποία παρ' όλα αυτά ο ίδιος προσωπικά μένει πιστός – κι ας τον έχουν παρερμηνεύσει και συκοφαντήσει οι αντίπαλοί του.

Reble Albert, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Παπαδήμας, Αθήνα 1992, σ. 41-44.

Ο Πλάτων στο παρακάτω απόσπασμα του έργου του Νόμοι 643e-644a αναπτύσσει το περιεχόμενο της ιδανικής παιδείας και τη συμβολή της στη διαμόρφωση του τέλειου πολίτη:

Στο παρακάτω απόσμασμα ενός επιστημονικού άρθρου υπογραμμίζεται η σημαίνουσα θέση της παιδείας στην Πολιτεία του Πλάτωνα:

Ολόκληρος η ζωή της πολιτείας, η θρησκευτική, η πολιτική, η κοινωνική, η καλλιτεχνική είναι ταυτοχρόνως και λειτουργία παιδείας, έχουσαν εσωτερικήν συνέπειαν, ενότητα μεθόδου και σκοπού. Όπως η ίδια η πολιτεία, ούτω και η παιδεία αυτής αποβλέπει εις την ταυτόχρονον και ενηρμονισμένην εκκόλαψιν όλων των αρετών της ψυχής, των πνευματικών και ηθικών, αλλά συγχρόνως και των αρετών του σώματος. Η παιδεία του σώματος δια της γυμναστικής και του καθ' όλα νενομοθετημένου, λιτού, σχεδόν ασκητικού βίου, η παιδεία της ψυχής προς ανάπτυξιν των αρετών δια της έξεως και δια της γνώσεως, η παιδεία ειδικώτερον του νου δια της διαλεκτικής, είναι στάδια μιας ενιαίας πορείας προς ολοκλήρωσιν του πολίτου του πλήρους ανθρώπου.
Σκοπός της παιδείας είναι, πέρα των επί μέρους σωματικών και ψυχικών ικανοτήτων, πέρα των πρακτικών γνώσεων και των τεχνικών επιδόσεων, η καλλιέργεια των απολύτων αξιών, η θεραπεία του πνεύματος εν τη ενότητί του, ο πολιτισμός του ανθρώπου. Πάσαν παιδείαν μη τάσσουσαν αυτόν τον υψηλόν σκοπόν, πάσαν παιδείαν «εἰς χρήματα τείνουσαν ἤ τινα πρὸς ἰσχύν, ἢ καὶ πρὸς ἄλλην τινὰ σοφίαν ἄνευ νοῦ καὶ δίκης, βάναυσόν τ’ εἶναι καὶ ἀνελεύθερον καὶ οὐκ ἀξίαν τὸ παράπαν παιδείαν καλεῖσθαι».

[πηγή: Τσάτσος Κ. Πλάτωνος Πολιτικά (ομιλία), Ψηφιοποιημένα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών]

Σήμερα, τόσο η συστηματική ανάλυση των πολιτικών φαινομένων, όσο και ο τρόπος της σωστής διαχείρισης του «οίκου» αποτελούν τον σκοπό των προγραμμάτων σπουδών ορισμένων πανεπιστημιακών τμημάτων:

[πηγή: Πανεπιστήμιο Αθηνών- Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης]		[πηγή: Χαροκόπειο πανεπιστήμιο- Τμήμα Οικιακής οικονομίας και οικολογίας]