«Ποιήτριες συζητούν για την ποίηση (τους)» (απόσπασμα)

Φραντζή
[...] Δεν ξέρω τί έχουμε να πούμε τώρα για τον ανδρικό και για το γυναικείο λόγο· μάλλον το αποφεύγουμε. Εγώ θέλω να πω ότι με βοηθάνε πάρα πολύ οι αναγνώστες. Έχουνε γίνει από αναγνώστες ή και κριτικούς κάποιες αναλύσεις που ανέφεραν πράγματα τα οποία εγώ δεν περίμενα ότι τα είχα γράψει. Ότι θες να πεις κι αυτό κι εκείνο και το άλλο. Εγώ δε θέλω να πω τίποτα. Γράφω. Και με βοηθούν πάρα πολύ αυτές οι παρατηρήσεις γιατί με προεκτείνουν, αν θέλετε. Η έννοια της ενοχής που είναι πάρα πολύ έντονη στη γυναίκα, μου φανερώθηκε από έναν άνδρα ποιητή: ότι είναι πολύ έντονη η ενοχή στα ποιήματά σου. Και λέω «σε μένα;» Και μου λέει «ναι». Κι αυτό με βοήθησε πάρα πολύ σε κατοπινότερες γραφές. Με βοηθάει πάρα πολύ· με βοηθάνε, δηλαδή, οι αναγνώστες.

Λαϊνά
Πολλές φορές ο ποιητής, πιστεύω, δεν ξέρει τί θέλει να πει μέχρι τελικά να το πει.

Ρουκ
Αυτό που ήθελα να πω είναι πως υπάρχουν ειδοποιές διαφορές για τα πάντα. Υπάρχουν Εσκιμώοι, υπάρχουν άνθρωποι που ζούνε στο Καμερούν· δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ τους; Και δε θα υπάρχει διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα; Είναι δυνατόν; Δηλαδή ένας άνθρωπος που είναι απ' την Αλάσκα κι ένας άνθρωπος που είναι από την Αφρική γράφουν με τον ίδιο τρόπο; (Ας ξεχάσουμε την ιστορία της γλώσσας για μια στιγμή.) Δεν είναι δυνατόν. Ένας άνθρωπος που ανήκει σ' ένα φύλο, είτε το θέλει είτε όχι, δεν έχει κάποια ειδοποιό διαφορά από κάποιον άλλο που ανήκει στο άλλο φύλο; Μετά θα μου πεις, βέβαια, πήγαινε να το αποδείξεις. Μπορείς να το αποδείξεις, νομίζω. Κάποτε είχα μια θεωρία —δεν ξέρω αν είναι πολύ σωστή, αλλά είχα βρει και σημεία να την αποδείξω— ότι υπάρχει μια αίσθηση σε ποιήματα γυναικών ότι η ματιά είναι από μέσα προς τα έξω· οι περιγραφές του τοπίου, οι περιγραφές της φύσης, οι περιγραφές των ανθρώπων είναι σαν από μέσα. Όλη αυτή η εσωτερικότητα που βιώνει η γυναίκα, πολύ περισσότερο απ' ότι βιώνει ο άνδρας, δεν μπορεί να μην έχει επίδραση στη γραφή. Είναι σα να είσαι μέσα στο σπίτι και κοιτάς έξω. Είσαι μέσα στο σώμα σου, όπου συμβαίνουν όλα και κοιτά έξω. Δεν υπάρχει η εξωτερική περιγραφή. Κι έχω την αίσθηση ότι η ματιά του άνδρα είναι από έξω προς τα μέσα και όσο πάει εμβαθύνει, έχουμε αυτή την έκφραση «εμβαθύνει», πάει από έξω προς τα μέσα για να πιάσει το βαθύτερο νόημα. Με τη γυναίκα έχω την αίσθηση του ανάποδου, ότι ξεκινάει από μέσα, όπου έχει συλλάβει το βαθύτερο νόημα αυτού που ξέρει, και πάει προς τα έξω για να καταλάβει αυτό που δεν ξέρει. Μπορεί αυτά να είναι πολύ γενικά και πολύ σχηματοποιημένα, αλλά νομίζω ότι υπάρχει διαφορά.

Παμπούδη
[...] Ξαναγυρίσαμε στο θέμα της ύπαρξης γυναικείας λογοτεχνίας, ενώ πηγαίναμε μια χαρά….

Φραντζή
Ήθελα απλώς να πω ότι ξέρω άντρες ποιητές που έχουν ματιά από μέσα προς τα έξω κι άλλους που έχουν απ' έξω προς τα μέσα. Δηλαδή, προσπαθώ να καταλάβω με το σχόλιο αυτό εάν πραγματικά μιλάμε για γυναίκες ή άνδρες, ή αν μιλάμε για διαφορετικές αντιλήψεις ή ρεύματα στη λογοτεχνία γενικά. Κι επομένως μπερδεύεται το ζήτημα κάπως.

Παμπούδη
Πάντως, όπως συζητούσαμε στο αεροπλάνο με την Αθηνά Παπαδάκη, συμφωνήσαμε ότι η γενιά που έρχεται αμέσως μετά από μας, η νεότερη, γράφει ποίηση στο φύλο των αγγέλων πια. Δεν είναι εύκολο να διακριθεί αν το ποίημα αυτό το έχει γράψει άντρας ή γυναίκα. Το θέμα λύνεται σιγά-σιγά από μόνο του. Μας έχει ξεπεράσει, δηλαδή….

[...]

Φραντζή
[...] Εδώ θέλω να κάνω κι εγώ μια ερώτηση γενικότερη: δεν καταλαβαίνω ακριβώς στη σημερινή συζήτηση για ποιο λόγο βάζουμε όλους αυτούς τους διαχωρισμούς, σε τί ωφελεί εν τέλει. Δηλαδή, θα ήθελα κάποιος να μου πει τί θα γίνει αν αποδείξουμε ότι υπάρχει σαφής διαφορά ανάμεσα στη γυναικεία ποίηση και στην ανδρική, ή ότι υπάρχει σαφής διαφορά ανάμεσα στην ποίηση για τους πολλούς και στην ποίηση για τους λίγους, ή ότι υπάρχει σαφής διαφορά ανάμεσα στην εύκολη και στη δυσκολότερη, ή ότι υπάρχει σαφής διαφορά ανάμεσα σ' αυτή που ξεκινάει απ' έξω προς τα μέσα ή από μέσα προς τα έξω. Πείτε ότι καταλήγουμε σε ένα συμπέρασμα για όλα αυτά. Σε τί θα ωφελήσει εν τέλει; Κι εσείς τί θα κερδίσετε — κι εμείς;

Ερώτηση ακροάτριας (Σακελλαρίδου)
[...] Νομίζω ότι είναι κάτι που ίσως γυρίζουμε γύρω του, αλλά δεν τολμήσαμε να κάνουμε μια ευθεία ερώτηση. Θα ήθελα να σταθούμε στο θέμα της φυλικότητας του λόγου. Ο λόγος δεν είναι άφυλος, δυστυχώς· ο λόγος είναι έμφυλος. Ο λόγος είναι το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννηθήκαμε και γι' αυτό νομίζουμε ότι είναι φυσικός, αλλά αυτή είναι μια εντελώς επίπλαστη φυσικοποίηση του λόγου. Ο λόγος είναι αυτός μέσω του οποίου γνωρίσαμε τον κόσμο, έναν κόσμο διαρθρωμένο μ' έναν ορισμένο τρόπο. Ο τρόπος αυτός είναι πατριαρχικός. Όλες οι δομές είναι πατριαρχικές, όλες οι εικόνες είναι πατριαρχικές, όλη η ιδεολογία που βγαίνει μέσω του λόγου και η ψυχολογία είναι ανδροκρατούμενη. Θα ήθελα, λοιπόν, να μας πείτε πώς εσείς διεργάζεστε μέσα σ' αυτή τη γλώσσα και πώς την αντιμετωπίζετε;

Λαϊνά
Εγώ νοιώθω πολύ πιο χαλαρά από τη στιγμή που κάνατε την ερώτηση. Στην αρχή είπα, δε φτάνει που γράφω, αλλά έχω ένα περίστροφο να απαντήσω σε κάτι που είναι εξαιρετικά δύσκολο. Στα ποιήματά μου λέω «γράφω και τελειώνω· ό,τι καταλάβουν». Στον προφορικό λόγο όμως αυτό το πράγμα είναι δύσκολο. Δε θέλω με κανένα τρόπο να κάνω αυτόν το διαχωρισμό, με τρομάζει πάρα πολύ. Εκείνο που ήθελα να πω είναι ότι εγώ πήρα ό,τι πήρα από αυτόν το δεδομένο λόγο. Δε μ' ενδιαφέρει αν είναι αντρικός ή γυναικείος· ξέρουμε πολύ καλά πού ανήκει. Αν έφερα κάτι καινούριο, αυτό το καινούριο θα προχωρήσει και στο άλλο φύλο. Μ' ενδιαφέρει να δω από την άλλη μεριά αυτό που εγώ ή άλλοι έφεραν σαν κάτι νέο. Υπάρχουν θεωρητικοί που μπορούν να τα πουν πολύ καλύτερα από μένα. Εγώ μιλάω μόνο μέσα από τα ποιήματα. Μου είναι πάρα πολύ δύσκολο να πω πώς γράφω· αν γράφω ανδρικά, αν γράφω γυναικεία.

[...]

Παμπούδη
Το ποίημα, αυθύπαρκτο πια όταν έχει ξεφύγει από το δημιουργό του, είναι πρισματικό και διαθλά πολλές πραγματικότητες.

[πηγή: Γυναίκες / Ποίηση στην Ελλάδα και Βρετανία (Συμπόσιο, 7-8 Νοεμβρίου 1996), επιμ. Αι. Δούκα-Καμπίτογλου – Φ. Αποστόλου, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 241-263]